Բջջի օրգանական նյութեր

Բջիջը կենդանի օրգանիզմների կառուցվածքային տարրական միավորն է և օժտված է կենդանի օրգանիզմին բնորոշ հատկանիշներով։

Օրգանական նյութեր են. 

կենդանական և բուսական և բուսական ճարպերը, ամինաթթուները, որոնք սպիտակուցների կառուցվածքային «աղյուսիկներն» են, գլյուկոզը, ֆրուկտոզը և այլն

Դաս 1
Կենդանի օրգանիզմի բաղադրություն, օրգանական, անօրգանական նյութեր, հիդրոֆիլ և հիդրոֆոբ նյութր:

Կենդանի օրգանիզմներից առաջացող նոր սերունդը միշտ նման է ծնողական ձևին և կրում է նրա ժառանգական տեղեկատվությունը:

Կենդանի օրգանիզմների կազմության բարդացումը կոչվում է աճ, իսկ արդյունքում ձևավորվող նոր հատկանիշների դրսևորումը՝ զարգացում:

հիդրոֆիլ և հիդրոֆոբ նյութր

Ջուրը լուծիչ է, որում լավ լուծվող նյութերը կոչվում են հիդրոֆիլ: Դրանցից են շատ անօրգանական աղերը, թթուները, հիմքերը, իսկ օրգանական նյութերից` որոշ ածխաջրեր կամ սպիտակուցներ և այլն: Սակայն կան նաև շատ նյութեր, որոնք վատ են լուծվում կամ չեն լուծվում ջրում: Դրանք կոչվում են հիդրոֆոբ նյութեր:

Դաս 2
Բջջի օրգանական նյութեր`ածխաջրերի, սպիտակուցներ, դրնաց կառուցվածքը՝առաջնային, երկրորդային, երրորդային, չորրորդային կառուցվածք,բնափոխում, ֆունկցիան:Ածխաջրեր, ճարպեր դրանց կառուցվածքը:
Լրացուցիչ աշխատանք
Բերել առօրյաում հենդիպող սպիտակուցների բնափոխման օրինականեր,նշել պատճառները, ինչ գործոնների ազդեցությամբ են դրանք բնափոխվում, պատրաստել ուսումնական նյութ:

Բջջի օրգանական նյութերն են սպիտակուցները, ճարպերը, աշխաջրերը և նուկլեինաթթուները։

Սպիտակուցի բարդ կառուցվածքը հետաքրքիր է նաև նրանով,. որ ունի առաջնային, երկրորդային, երրորդային և չորրորդային կառուցվածքներ։ Սպիտակուցի կառուցվածքը շատ ամուր չէ, այսինքն հերիք է ջերմաստիճանի բարձրացում, և սպիտակուցը փոխում է իր կառուցվածքը, այսինքն դենատուրացվում է։ 

Ածխաջրեր -սրանք նույնպես օրգանական նյութեր են, որոնք հանդիպում են և բուսական բջիջներում, և կենդանական բջիջներում, բաղկացած են ածխածնից, թթվածնից և ջրածնի ատոմներից։ Ըստ կառուցվածքի լինում են պարզ /մոնոսախարիդներ/ և բարդ / պոլիսախարիդներ/։ Պարզ միաշաքարներից են գլյուկոզա, ռիբոզա և ռեզօքսիռիբոզան։ Երկու միաշաքար միասին կազմում եմ երկշաքար, որոնցից է օրինակ կաթնաշաքարը և շաքարավազը:

Դաս 3
Նուկլեինաթթուներ, դրանց ֆունկցիաները, գենետիկական կոդ
Լրացուցիչ աշխատանք
Թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր:

Դաս4
Նուկլեինաթթուների կառուցվածքը, ֆունկցիան, Գենետիկական կոդ, 1:
Լրացուցիչ աշխատանք
Որո՞նք են նուկլեինաթթուների ֆունկցիաները, պատրաստել ուսումնական նյութ:

Դաս 4․
Ցիտոպլազմա, բջջի հիմնական օրգանոիդները, 2 ,
Լրացուցիչ աշխատանք
Կրկնում եք նաև նախորդ թեմաները, թարգմանում, նյութ պատրաստում։

Դաս 5
Սպիտակուցների սինեթեզ՝ տրանսկրիպցիա և տրանսլյացիա:
Լրացուցիչ աշխատանք
Թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր։

Դաս 6
Կյանքի ոչ բջջային ձևեր՝վիրուսներ, կառուցվածքը, կենսագործնեությունը։Ընտրել որևէ վիրուսային հիվանդություն նկարագրել ախտանիշները, վարակման աղբյուրները, բուժման մեթոդները
Դաս 7()
Նախակորիզավորներ կառուցվածքը և առանձնահատկությունները՝էջ32_34։

Էներգետիկ փոխանակություն։Գլիկոլիզ,Ավտոտրոֆ, հետերետրֆ օրգանիզմներ։Ֆոտոսինթեզ, 1 Քեմոսինթեզ։
Լրացուցիչ աշխատանք
Թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր։

Դաս 8()
Էուկարիոտ ՝բուսական և կենդանական բջիջների կառուցվածքը, (անգլերեն հղումը՝ այստեղ )օրգանոիդները(միտոքոնդրիում քլորոպլաստ, էնդոպլազմային ցանց, Գոլջիի կոմպլեքս, ռիբոսոմներ, լիզոսոմներ), դրանց կառուցվածքը և ֆունկցիան։
Դասը 9()
Բջջի բաժամումը՝միթոզ , 2 քրոմոսոմի կառուցվածքը:Էջ44-46:
Լրացուցիչ աշխատանք
Թարգմանել հղումներով նշված նյութը և պատրաստել ուսումնական նյութեր:

Դասը 12 ()
Բջջի բաժանումը ՝մեյոզ 1:
Լրացուցիչ աշխատանք
Սովորել տեսական նյութը , թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր:

Դաս 13()
Օրգանիզմների բազմացման եղանակները՝ սեռական և անսեռ, դրանց կենսաբանական նշանակությունը, առավելությունները և թերությունները։Բլոգներում ներկայացնել համեմատությունը՝նշելով օրինակները։

Դասը 7()
Օրգանիզմի անհատական զարգացում՝սաղմնային և հետսաղմնային, լրիվ և թերի կերպարանափոխություն, որն է դրնաց կենսաբանական նշանակությունը։

Գենետիկայի հիմնական հասկացությունները, ժառանգականություն և փոփոխականություն Մենդելի 1-ին օրենք, գենոտիպ և ֆենոտիպ:

Մենդելի 2-րդ օրենքը:Ոչ լրիվ դոմինանտություն:Գամետների մաքրության վարկած:

Սեռի գենետիկա, սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշների ժառանգում, ժառանգական հիվանդություններ:էջ՝75-79:

Դասը 10 ()
Բջջի բաժամումը՝միթոզ , քրոմոսոմի:Էջ44-46:
Լրացուցիչ աշխատանք
Թարգմանել հղումներով նշված նյութը և պատրաստել ուսումնական նյութեր:

Դասը 12 ()
Բջջի բաժանումը ՝մեյոզ 1:
Լրացուցիչ աշխատանք
Սովորել տեսական նյութը , թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր:

Դաս 13 ()
Հետսաղմնային զարգացման շրջանները,ընդհանուր բաժնի ամփոփում։
Կրկնակի բեղմնավորում
Վիրուսներ 1,
Համացանցից գտնել հետաքրքիր տեղեկություններ վիրուսների վերաբերյալ, համեմատել տարբեր վիրուսների գոյատևման պայմանները, առաջացրած հիվանդությունները, բուժման հնարավոր եղանակները:

Փետրվար- մարտ II Կիսամյակ

Դաս14()
Դարվինի էվոլյուցիոն տեսություն,էվոլյուցիայի շարժիչ ուժերը:Էջ 91-94:
Պատրաստել ուսումնական նյութ, արտահայտել նաև ձեր տեսակետը, բերել վերջինիս վերաբերյալ փաստարկներ:

Դաս15()
Գոյության կռիվ, բնական ընտրություն, օրգանիզմների հարմարվածությունը արտաքին միջավայրին :Էջ 96-106

Դաս 16()
Տեսակ, պոպուլյացիա, էվոլյուցիայի գլխավոր ուղիները՝ արոմորֆոզ, իդեոադապտացիա, ընդհանուր դեգեներացիա:Էջ108-112:

Դաս 16()
Էկոլոգիական գործոններ, դրանց դասակարումը:Էջ 129-133:

Դաս 17()
Միջավայրի կենսածին գործոններ, օրգանիզմների միջև տեղի ունեցող փոխհարաբերությունները,չեզոքություն, մրցակցություն, սիմբիոզ:Էջ 129-141:

Դաս 18()
Մարդու տնտեսկան գործունեության հտևանքով առաջացած բնապահպանական հիմնախնդիրները:Էջ 149-152:
Գաղափար կենսոլորտի մասին,կենսոլորտի բաղադրիչները,կենդանի նյութ:
Լրացուցիչ աշխատանք
Բերել առօրյաում ձեզ հանդիպող մարդու տնտեսկան գործունեության հտևանքով առաջացած բնապահպանական հիմնախնդիրների օրինակներ, տալ դրանց հնարավոր լուծումներ:

Դաս. 19()

Շրջակա միջավայրի վնասակար ազդեցությունը մարդու առողջության վրա։ԷՋ165-171։Կարդում եք նաև հետաքրքիր է իմանալ հատվածը։Պատրաստում ուսումնական նյութ։

Մուտացիաներ, դասակարգումը,քրոմոսոմային և գենային մուտացիաներ,մարմնական և սեռական բջիջներում, մուտացիաների պատճառները,ուռուցքներ և ուռուցքածիններ:Պատրաստել այս թեմաներով նյութեր՝հոդվածներ, դնել բլոգներում, հղումները ուղարկիել ինձ։

Դաս. 20()
Բույսերի և կենդանիների սելեկցիա, դերը մարդու կյանքում և բնության մեջ:
Լրացուցիչ աշխատանք
Թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր
Բերել ձեզ ծանոթ, հանդիպող սելեկցիաների օրինակներ, որն է դրա կենսաբանական նշանակությունը:

Դաս. 21․()

Հասկացություն կենսաբանական արտդրանքի մասին, առաջնային և երկրորդային կենսաբանական արտադրանք:Ցամաքային և ջրային էկոհամակարգերի բազմազանությունը:
Պատրաստել ուսումնական նյութեր:

Դաս 22 ()

Գենետիկական հիվանդություններ։
Ընտրել որևէ ժառանգական հիվանդություն և նկարագրել այն։
Մուտացիաներ, դասակարգումը,քրոմոսոմային և գենային մուտացիաներ,մարմնական և սեռական բջիջներում, մուտացիաների պատճառները,ուռուցքներ և ուռուցքածիններ:Պատրաստել այս թեմաներով նյութեր՝հոդվածներ, դնել բլոգներում, հղումները ուղարկել ինձ:

Դաս 23()
Էվոլյուցիայի շարժիչ ուժերը,գոյության կռիվ, բնական ընտրություն.:
Լրացուցիչ աշխատանք։
Թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր

Դաս. 24()
Բույսերի և կենդանիների սելեկցիա, դերը մարդու կյանքում և բնության մեջ:
Լրացուցիչ աշխատանք
Թարգմանել հղումներով նշված որևէ նյութ և պատրաստել ուսումնական նյութեր
Բերել ձեզ ծանոթ, հանդիպող սելեկցիաների օրինակներ, որն է դրա կենսաբանական նշանակությունը

Գենետիկայի զարգացման պատմությունը:

  Գենետիկա ծագումնաբանություն, գիտություն օրգանիզմների ժառանգականության և փոփոխանակության, ինչպես նաև գենետիկորեն ամրագրված հատկանիշների ժառանգման օրինաչափությունների մասին։

Գենետիկայի հիմնական հասկացությունները:

Հասկացություն գենի և գենոմի մասին:

Մենդելի բացահայտած ժառանգմանօրինաչափությունները:

Միահիբրիդ խաչասերում: 

Մենդելի առաջին` միակերպության օրենքը:

Գենետիկայի հիմնական հասկացությունները, ժառանգականություն և փոփոխականություն, Մենդելի 1-ին օրենք, գենոտիպ և ֆենոտիպ:

Ժառանգականություն

Ժառանգականություն ասելով մենք հասկանում ենք ծնողական օրգանիզմներում՝ իրենց  հատկանիշների առանձնահատկությունները հաջորդ սերունդին փոխանցելու հատկությունը: Սեռական բազմացման դեպքում,ժառանգականույթունն ապահովում է հատուկ սեռական բջիջների՝գամետների միջոցով, իսկ անսեռ բազմացման ժամանակ՝մարմնական, սոմատիկ, բջիջների միջոցով: Գամետները և սոմատիկ բջիջները իրենց մեջ կրում են ոչ թե ապագա օրգանիզմի հատկանիշները և հատկությունները, այլ դրանցնախադրյալները, որոնք ստացել են գեներ անվանումը: Գենը ԴՆԹ-ի  մոլեկուլիկամքրսոմի որոշակի հատված է, որը որոշում է սպիտակուցային որևէ մոլեկուլի սինթեզը կամ որևէ տարրական հատկանիշի զարգացման հնարավորությունը: Փոփոխականությունը օրգանիզմի՝ իր անհատական զարգացման ընթացքում նոր հատկանիշների ձեռք բերելու հատկությունն է:

Գենոտիպ և ֆենոտիպ

Յուրաքանչյուր օրգանիզմի գեների ամբողջությունը կոչվում է գենոտիպ: Միևնույն տեսակին պատկանող բոլոր օրգանիզմներում յուրաքանչյուր գեն գտնվում է որոշակի քրոմոսոմի միևնույն տեղում կամ լակուսում: Քրոմոսոմների հապլոիդ հավաքում, որը բնորոշ է սեռական բջիջներին, միայն մեկ գեն է պատասխանատու տվյալ հատկանիշի դրսևորման համար, իսկ մնացած սոմատիկ բջիջներում առկա քրոմոսոմների դիպլոիդ հավաքում՝ երկու գեն: Այդ գեները գտնվում են հոմոլոկ քրոմոսոմների միևնույն լոկուսներում և կոչվում են ալելային գեներ կամ ալելներ:Գեները նշում են այբուբենի լատիներեն տառերով: Եթե զույգ ալելայինն գեները կառուցվածքով լրիվ նույնն են, այսինքն՝ ունեն նուկլեոտիդների միևնույն հաջորդականությունը, ապա կարող են նշվել՝ օրինակ՝ AA: Օրգանիզմների բոլոր հատկանիշների աբողջությունը կոչվում է ֆենոտիպ: Այն իր մեջ ներառում է ինչպես արտաքին հատկանիշների,այնպես էլ ներքին,հյուսվածքաբանական,կազմաբանական հատկանիշների ամբողջությունը:

Մենդելի առաջին օրենքը

Մենդելի առաջին օրենքն իրենից ներկայացնում է առաջինսերնդի միակերպության կանոնը:Եթե խաչասերվող օրգանիզմներըմիմիյանցից տարբերվում են մեկ հատկանիշով, ապա այդպիսիխաչասերումը կոչվում է միահիբրիդային խաչասերում: Այսպիսով,միահիբրիդային խաչասերման ժամանակ ուսւոմնասիրվում է միայն մեկհտականիշ:

Advertisementsabout:blankREPORT THIS AD

Փորձերը

Մենդելը խաչասերեց ոլոռի դեղին և կանաչ բույսերով սերմերը: Մենդելը իրփորձում օգտագործեց ոլոռի այն բույսերը , որոնք մի քանի սերունդհետազոտվող հատկանիշի առումով անփոփոխ էին եղել և ճեղքավորումչէին տվել, այսինքն մաքուր գծեր էին և հետազոտվող հատկանիշինկատմամբ դոմինանտ հոմոզիգոտ էին (AA) և ռեցեսիվ հոմոզիգոտ էին (aa):

Առաջացած սերունդ

Մենդելի փորձում դեղին և կանաչ ոլոռների խաչասերումից առաջացած հիբրիդները դեղին էին: Նույն արդյունքները ստացվեցին նաև այն ժամանակ, երբ Մենդելը խաչասերեց հարթ և կնճռոտ մակերևույթ ունեցող ոլոռներ: Առաջացած բոլոր ոլոռներ ունեին հարթ մակերևույթ:

Գենետիկ դրսևորում

Երկու հոմոզիգոտ ձևերի խաչասերման արդյունքում (aa և AA) ստացված հիբրիդային սերունդն արդեն հետերոզիգոտ էր , սակայն ուներ նույն ֆենոտիպը ինչ դոմինանտ հոմոզիգոտը:

Վարկածներ

Այս և մյուս արդյունքների հիման վրա Մենդելն առաջադրեց 4 վարկածներ:

Առաջին վարկած

Գոյություն ունեն գեների այլընտրանքային տարբերակներ , որոնք ժառանգական հատկանիշները պահպանող միավորներ են: Օրինակ՝ ոլոռի գույնը որոշող գենը կանաչի դեպեքում հանդես է գալիս մեկ, իսկ դեղինի դեպքում՝ այլ տեսակով: Գենի այլընտրանքային տարբերակները կոչվում են ալելներ:

Երկրորդ վարկած

Ժառանգական յուրաքանչյուր հատկանիշի համար օրգանիզմը ժառանգում է 2 ալել՝ յուրաքանչյուր ծնողից մեկական: Այս ալելները կարող են նույնը, կամ տարբեր լինել: Այն օրգանիզմը, որն ունի միևնույն գենի 2 նույնական ալել, կոչվում է հոմոզիգոտ: Իսկ այն օրգանիզմը, որն ունի միևնույն գենի 2 տարբեր ալելներ կոչվում է հետերոզիգոտ:

Երրորդ վարկած

Եթե ժառանգական զույգի երկու ալելները տարբեր են, ապա դրանցից մեկը որոշում է օրգանիզմի արտաքին տեսքը և կոչվում է դոմինանտ ալել, իսկ մյուսն օրգանիզմի արտաքին տեսքի վրա ոչ մի ազդեցություն չունի և կոչվում է ռեցեսիվ ալել: Դոմինանտ ալելները նշանակաելիս օգտագործում են շեղագիր մեծատառեր (A), իսկ ռեցեսիվ ալելները ներկայացնելու համար շեղագիր փոքրատառեր (a):

Չորրորդ վարկած

Սերմնաբջիջը կամ ձվաբջիջը ժառանգական յուրաքանչյուր հատկանիշի համար կրում է միայն մեկ ալել, քանի որ ալելների զույգի երկու անդամները ճեղքավորվում են գամետների առաջացման ժամանակ: Այս պնդումը այժմ հայտնի է որպես ճեղքավորման օրնեք (Մենդելի երկրորդօրենք): Երբ բեղմնավորման ժամանակ սերմնաբջիջն ու ձվաբջիջը միանում են, յուրաքանչյուրը ներդնում է իր ալելները՝ վերականգնելով սերնդի ալելների զույգը:

Կյանքի ծագումը

Երկիր մոլորակի վրա կյանքի ծագման մասին վարկածները բազմաթիվ են, բայց ամենահավանականը Ա. Ի. Օպարինի վարկածն է: Ըստ Օպարինի՝ կյանքն առաջացել է երկրի վրա էվոլուցիայի փուլերից մեկում անօրգանական նյութերից:Օպարինը գտնում էր, որ երկրի վրա կյանքի ծագաման ճանապարհին առաջին քայլը եղել է անօրգանական նյութերից օրգանական մոլեկուլների ոչ կենսաբանական սինթեզը: Երկրորդ քայլը, համաձայն Օպարինի վարկածի, օրգանական նյութերի կենտրոնացումն է կոացերվատների ձևով: Կոանցերվատները ընդունակ են կլանել զանազան նյութեր, մեծանալ չափերով, շրջապատող միջավայր արտազատել ռեակցիայի արդյունքները: Այս պրոցեսը նման է սնման, աճման,նյութափոխանակաության գործընթացներին: Երրորդ քայլը:  Արտաքին միջավայրից նյութերի կլանման հետևանքով կոանցերվատները մեծանալով տրոհվում են դուստր կոանցերվանտների, որոնք նորից՝ մեծանալով նմանվում են ելակետային ձևերին:Այս ձևով ծագեցին առաջին միաբջջիջ օրգանիզմները՝ ձեռք բերելով բազմանալու,իրենց նմանինը վերարտադրելու ընդունակությունը:

Կյանքի զարգացման սկզբնական փուլերը

Կյանքի զարգացման սկզբնական փուլում առաջին պարզ օրգանիզմները եղել են հետերոտրոֆներ: Նրանք սնվել են անթթվածին պայմաններում աբիոգեն ճանապարհով առաջացած պատրաստի օրգանական նյութերով: Այդպիսի օրգանիզմների շատացման հետևանքով առաջնային օվկիանոսում սկսեցին սպառվել օրգանական նյութերը և գոյության կռվի հետևանքով  գոյատևեցին ուժեղագույները: Օրգանական միացությունների պաշար քչանալու շնորհիվ որոշ օրգանիզմներ անցան ավտոտրոֆ սննդառության: Վերջիները բնական ընտրության ժամանակ ձեռք բերեցն հնարավոր անհրաժեշտ օրգանական նյութերի սինթեզի համարանօրգանական նյութերի սինթեզի ժամանակ առաջացած էներգիան: Այստեղից էլ առաջացավ քեմոսինթեզ հասկացությունը:Երկրագնդի սկզբանական մթնոլորտում թթվածինը բացակայում էր, բնական ընտրության ժամանակ որոշ օրգանիզմներ  սկսեցին արեգակի էներգիայի հաշվին սինթեզում էին օրգանական նյութեր ևթթվածին:

Գենոտիպ(կրճատ)

Կոնկրետ առանձնյակի անհատական գեների ամբողջությունն է: Այն ներկայացված է գեների համակարգով, որը սահմանում է դրանում գրանցված ինֆորմացիայի ֆենոտիպային արտահայտման պոտենցիալ հնարավորությունը որոշակի հատկանիշների ձևով:

 Ֆենոտիպ(կրճատ)

Ֆենոտիպը տվյալ առանձնյակի գենետիկորեն դետերմինացված հատկանիշների ամբողջությունն է, այսինքն գենոտիպի անհատական արտահայտումը: Գոյատևման պայմանների փոփոխության դեպքում ֆենոտիպը կարող է փոփոխվել առանց գենոտիպի փոփոխման:

2. Գաղափար կենսոլորտի մասի կենսոլորտի բաղադրիչներն:

Երկիր վրա գոյություն ունեցող բոլոր օրգանիզմները և այն միջավայրը, որտեղ նրանք ապրում են կազմում է երկրի կենսոլորտը:Այսինքն կենսոլորտը երկրի արտաքին թաղանթն է պատված կենդանի օրգանիզմները:

 Երկրագնդի այն ոլորտներից, որոնք մենք ուսումնասիրել ենք (մթնոլորտ, քարոլորտ, ջրոլորտ) այս ոլորտը ամենամեծն ու ամենատարածվածն է, որր բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով:

Կենսոլորտ (հին հուն․՝ բիոս -կյանք և սֆերա – գունդ, ոլորտ)Կենսոլորտն այն ոլորտն է, որը  բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով:

Կենսոլորտ հասկացությունր տվել է ավստրիացի գիտնական էդվարդ Զյուսը դեռևս 19-րդ դարում՝ իր «Երկրի դեմքը» գրքում: 

Քանի որ կենդանի օրգանիզմներն ունեն շատ լայն տարածում, ուստի կենսոլորտն րնդգրկում է ողջ ջրոլորտը, քարոլորտի վերին և մթնոլորտի ստորին շերտերը: Այդ շերտերում կան միջավայրի այնպիսի պայմաններ, որոնք նպաստավոր են կենդանի օրգանիզմների համար:

ԿԵՆՍՈԼՈՐՏՋՐՈԼՈՐՏՔԱՐՈԼՈՐՏՄԹՆՈԼՈՐՏ

Կենսոլորտի մեջ մտնող կենդանի օրգանիզմներն են՝բույսերըկենդանիներըսնկերը

Բույսեր

ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐ

3.Մուտացիաների դասակարգումը:

Մուտացիան գենոտիպի կայուն փոփոխությունն է որն իրականանում է արտաքին կամ ներքին միջավայրի ազդեցության տակ։

Մուտացիաների դասակարգում

Գոյություն ունեն մուտացիաների մի քանի դասակարգումներ՝ ըստ տարբեր չափանիշների։

• հիպոմորֆ (փոփոխված ալլելները գործում են նույն ուղղությամբ, ինչ որ վայրի տեսակի ալլելները՝ սինթեզելով միայն ավելի քիչ քանակի սպիտակուցային նյութ), ամորֆ (մուտացիան նման է գենի գործառնության լրիվ կորստին),
• հակաամորֆ (մուտացիոն հատկանիշը փոխվում է, օրինակ եգիպտացորենի սերմերի կարմիր գույնը փոխվում է մոխրագույնի),
• նեոամորֆ։

Կարճ ասած՝

• գենոմային,
• քրոմոսոմային,
• գենային

4. Քրոմոսոմային և գենային մուտացիաներ:

Քրոմոսոմային մուտացիա

Այդ ժամանակ տեղի են ունենում առանձին քրոմոսոմների կառուցվածքի խոշոր փոփոխություներ։ Այդ դեպքում դիտվում է մեկ կամ մի քանի քրոմոսոմների գենետիկական նյութի կորուստ  կամ կրկնապատկում, ինչպես նաև առանձին քրոմոսոմների հատվածների կողմնորոշման փոփոխություն, և գենետիկական նյութի տեղափոխություն մեկ քրոմոսոմից մյուսի վրա: Գենային մակարդակով ԴՆԹ-ի սկզբնական կառուցվածքի փոփոխությունները մուտացիայի ազդեցության տակ նվազ նշանակալից են, քան քրոմոսոմային մուտացիաների դեքում, սակայն գենային մուտացիաերը առավել հաճախ են հանդիպում։

Գենային մուտացիա

Դրա արդյունքում տեղի են ունենում մեկ կամ մի քանի նուկլեոտիդների փոփոխություններ, դելեցիաներ, ներդրումներ և տրանսլոկացիաներ, դուպլիկացիաներ և ինվերսիաներ՝ գեների տարբեր հատվածներում, այն դեպքում, երբ մուտացիայի ազդեցության տակ փոփոխվում է միայն մեկ նուկլեոտիդ, ապա խոսքը կետային մուտացիաների մասին է։ Քանի որ ԴՆԹ-ի կազմի մեջ մտնում են միայն երկու տիպի ազոտային միացություններ` պուրիններ և պիրիմիդիններ, ապա հիմքերի փոփոխությամբ բոլոր կետային մուտացիաները բաժանվում են երկու դասի՝ տրանզիցիա (պուրինի փոփոխությունը պուրինով և պիրիմիդինի փոփոխությունը պիրմիդինով) և տրանսվերսիա (պուրինի փոփոխությունը պիրիմիդինով և հակառակը)։ Հնարավոր են գենային մուտացիաների հետևյալ գենետիկական հետևանքները.

• կոդոնի իմաստի պահպանում՝ գենետիակական կոդի ընդարձակվածության պատճառով (նուկլեոտիդի հոմանիշային փոփոխություն),
• կոդոնի իմաստի փոփոխություն, որը հանգեցնում է պոլիպեպտիդային շղթայի համապատասխան մասում ամինաթթուների փոխարինման (միսսենս-մուտացիա),
• անիմաստ կոդոնի առաջացում (նոնսենս- մուտացիա)։
• Երեք անիմաստ կոդոն՝ ամբեր – UAG, օխր- UAA և օպալ- UGA (սրանց համապատասխան էլ ստացվում են մուտացիաների անվանումները, որոնք բերում են անիմաստ տրիպլետների առաջացմանը՝ ամբեր-մուտացիա) հետադարձ փոփոխություն։

 Ըստ գեների արտահայտման (էքսպրեսիայի) վրա ազդեցության՝ մուտացիաները բաժանվում են 2 կատեգորիայի՝

1. հիմքերի զույգերի փոփոխման տիպի մուտացիաներ
2. հաշվառման շրջանակի շեղման տիպի (frameshift)։ Վերջիններս իրենցից ներկայացնում են դելեցիաներ կամ նուկլեոտիդների մեջբերումներ, որոնց թիվը բազմապատիկ չէ երեքի, ինչը կապված է գենետիկական կոդի եռահյուսման հետ։

Առաջնային մուտացիան հաճախ անվանում են ուղիղ մուտացիա, իսկ գենի ելակետային կառուցվածքը վերականգնող մուտացիան՝ հակառակ մուտացիա կամ ռեվերսիա։ Մուտանտ օրգանիզմի մոտ ելակետային ֆենոտիպի վերադարձը մուտացիոն գործառույթի՝ վերականգնման հետևանքով, տեղի է ունենում ոչ թե իրական ռեվերսիայի հաշվին, այլ նույն գենի կամ մեկ ուրիշ՝ ոչ ալլելային գենի այլ հատվածում մուտացիայի հետևանքով։ Այդ դեպքում հետադարձ մուտացիան անվանում են սուպրեսսորային։ Այն գենետիկական մեխանիզմները, որոնց շնորհիվ տեղի է ունենում մուտանտ ֆենոտիպի սուպրրեսիան, խիստ բազմազան են։

5. ՈՒռուցքներ և ուռուցքածին բջիջներ:

Ուռուցքները (նորագոյացություններ, բլաստոմաներ) իրենցից ներկայացնում են օրգանիզմի սովորական ձևն ու ֆունկցիան կորցրած բջիջներից կազմված հյուսվածքների ավելցուկային տարաճումներ։

Դրանց առանձնահատկությունն այն է, որ շարունակում են բազմանալ նաև ուռուցք առաջացնող գործոնի ազդեցությունն ընդհատելուց հետո։ Ուռուցքային բջիջնեիի տաիաճումը տեղի է ունենում հատուկ օրենքներով։ Այդ բջիջների նոր հատկությունները փոխանցվում են իրենց սերունդներին։ Ուռուցքները կազմված են բուն հյուսվածքից (պարենքիմ) և շարակցահյուսվածքային պատյանից (ստրոմա)։ Բուն հյուսվածքը կազմում է նրա հիմնական զանգվածը, որով որոշվում են ուռուցքի աճն ու բնույթը։ Շարակցահյուսվածքային պատյանի մեջ մտնում են ուռուցքները սնող արյան անոթներն ու նյարդերը։

6. Բույսերի և կենդանիների սելեկցիա դրանց դերն մարդու կյանքում և բնության մեջ:

Բույսերի սելեկցիայի հիմնական խնդիրն է ստանալ այնպիսի արդյունավետ սորտեր, որոնք կարող են օժտված լինել բարձր բերքատվությամբ։

Բույսերի սելեկցիայի հիմնական մեթոդներն են ընտրությունը, հիբրիդացումը և հետերոզիսը։ Ընտրությունը լինում է զանգվածային և անհատական։ Զանգվածային ընտրության ժամանակ առանձնացնում են այնպիսի առանձնյակներ, որոնք ունեն միանման ֆենոտիպ և բազմացման ժամանակ առաջացնում են ճեղքավորում։

Սելեկցիան բուսական և կենդանական աշխարհի էվոլյուցիայի ձևերից է և ենթարկվում է նույն օրենքներին, ինչ տեսակների էվոլյուցիան բնության մեջ, բայց բնական ընտրությունը, մասնակիորեն, այստեղ փոխարինվել է արհեստականով։ Սելեկցիան մեծ դեր ունի բնակչությանը պարենամթերքով ապահովելու գործում։

Հասարակ սելեկցիայի և ընտելացման միջոցով մարդկությունն արդեն նեոլիթի ժամանակաշրջանում ուներ գրեթե բոլոր ժամանակակից պարենային բույսերի մշակովի ձևերը և ընտանի կենդանիները։

Գիտատեսական հիմք

Սելեկցիայի գիտատեսական հիմքը գենետիկան է։ Այն սերտորեն կապված է կարգաբանության, անատոմիայի, մորֆոլոգիայի, ֆիզիոլոգիայի, բույսերի և կենդանիների էկոլոգիայի, կենսաքիմիայի, իմունոլոգիայի, բուսաբուծության, անասնաբուծության (զոոտեխնիկա), ֆիտոպաթոլոգիայի, միջատաբանության և այլ գիտությունների հետ, օգտագործում է դրանց հետազոտման մեթոդները և եղանակները։

Զարգացում

Սելեկցիայի զարգացման համար բացառիկ նշանակություն ունեն նաև սաղմնաբանությունը, փոշոտման և բեղմնավորման կենսաբանությունը, հյուսվածաբանությունը և մոլեկուլային կենսաբանությունը։ Ըստ Ն. Ի. Վավիլովի սահմանման սելեկցիան, որպես գիտություն, բնորոշվում է բարձր կոմպլեքսայնությամբ։ Չ. Դարվինի էվոլյուցիան տեսությունը, Գ. Մենդելի օրենքը, մաքուր գծերի և մուտացիաների մասին ուսմունքը սելեկցիոներներին հնարավորություն տվեցին մշակել բուսական և կենդանական օրգանիզմների ժառանգականության նպատակադիր կառավարման մեթոդներ։

Բույսերի և կենդանիների անհատական ընտրության հիմքում ընկած են մաքուր գծերի, հոմո- և հետերոզիգոտության, ֆենոտիպի և գենոտիպի չնույնացման եղած գենետիկական պատկերացումները։ Հատկանիշների անկախ ժառանգման և ազատ համակցման (կոմբինացիայի) օրինաչափությունները սերնդում դարձան հիբրիդացման և խաչասերման տեսական հիմքը, որոնք ընտրության հետ սելեկցիայի հիմնական մեթոդներից են։ Գենետիկայի հետագա զարգացման շնորհիվ ստեղծվեցին եգիպտացորենի, սորգոյի, վարունգի, լոլիկի, ճակնդեղի, խոշոր եղջերավոր կենդանիների և թռչունների խառնացեղերի, հետերոզիսային հիբրիդներ, արհեստական մուտացիաներ և պոլիպլոիդ ձևեր։

Պատմություն

Սելեկցիան ծագել է բույսերի մշակության և կենդանիների ընտելացման հետ միաժամանակ։ Մարդը մշակելով բույս և բազմացնելով կենդանիներ, սկսել է ընտրել և բազմացնել առավել մթերատուներին, որը նպաստել է դրանց ակամա բարելավմանը։ Այդպես հազարամյակներ առաջ ստեղծվել է հասարակ սելեկցիա։ Հին սելեկցիոներներն ստեղծել են պտղատու բույսերի, խաղողի շատ սորտերև կենդանիների ցեղեր։ Նրանց հայտնի էր ժամանակակից սելեկցիայի մի շարք մեթոդներ և գործադրաձևեր (օրինակ, արհեստական փոշոտում)։

Երկրագործության և անասնապահության զարգացմանը զուգընթաց արհեստական ընտրությունը կրեց զանգվախային գիտակցական բնույթ, և ձևավորվեց ժողովրդական սելեկցիա, ստեղծվեց այժմյան գյուղատնտեսական բույսերի և կենդանիների մեծ բազմազանությունը։ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին Մեծ Բրիտանիայում ստեղծվեցին առաջին սելեկցիոն բուծարանները, կազմակերպվեց տոհմային անասնաբուծությունը։ Բույսերի սելեկցիայի տեսության հետագա զարգացումն իր գործնական արդյունքներով կապված է Ի. Վ. Միչուրինի անվան հետ։

Գիտական սելեկցիայի զարգացման գործում իր ավանդն ունի Կ. Ա. Տիմիրյազևը, նրա տեսությունը ժառանգականության ձևերի և դասակարգման մասին։ Ժառանգականության փոփոխականության մեջ Ն. Ի. Վավիլովի բացահայտած հոմոլոգ շարքերի օրենքը, մշակովի բույսերի առաջացման կենտրոնների մասին տեսությունը, սելեկցիայի էկոլոգիական աշխարհագրական սկզբունքները, բույսերի և ելանյութի իմունիտետի մասին ուսմունքը լայնորեն սկսեցին կիրառվել սելեկցիայում։ Կենդանիների սելեկցիայի գենետիկական հիմունքների զարգացման գործում խոշոր ներդրում ունեն Մ. Ֆ. Իվանովը, Պ. Ն. Կուլեշովը, Ա. Ս. Սերեբրովսկին։

Վավիլովի և նրա հետնորդների կողմից համամիութենական բուսաբուծության ինստիտուտում ստեղծված բույսերի հավաքածուն՝ 300 հազարից ավելի նմուշներով, ընդգրկում է աշխարհի մշակովի բույսերի և վայրի ձևերի գրեթե ամբողջ բազմազանությունը, որն արժեքավոր ելանյութ է սելեկցիայի համար։

Սելեկցիայում կիրառվող հիմնական մեթոդներ

Սելեկցիայում կիրառվող հիմնական մեթոդներն են. ընտրությունը, խաչասերումը, մուտագենեզը, ինցուխտը, պոլիպլոիդան և այլն։ Հաճախ այս մեթոդները համատեղ են կիրառվում։ Բույսերի սելեկցիան տարվում է բերքատվության բարձրացման, որակի լավացման, հիվանդությունների և վնասատուների նկատմամբ կայուն, ցրտադիմացկուն, երաշտադիմացկուն սորտերի, իսկ անասնաբուծության մեջ՝ մթերատվության և արտադրանքի որակի, պտղաբերության, մորթու գույնի, տեղական պայմաններին հարմարած ցեղերի ստեղծման ուղղությամբ։

Ակնառու են սելեկցիայի արդյունքներն անասնաբուծության մեջ։ Բուծվել են արժեքավոր բարձր մթերատու տավարի կոստրոմյան, ղազախական սպիտակագլուխ, ոչխարների՝ ասիական, Կրասնոյարսկի, ղազախական արխարամերինոս և այլ ցեղեր։ Թռչնաբուծությունում ստացվել են գծեր, որոնք օգտագործվում են մսատու և ձվատու վաղահաս հիբրիդների ստեղծման համար։

Ի՞նչ է մուտացիան:

Մուտացիա դա հասկացություն է, որը ընդհանուր ձևով նշանակում է մուտացիայի գործողությունն ու ազդեցությունը: Մուտացիա, որպես այդպիսին, դա նշանակում է փոխել ՝ լինի դա պետություն, գործիչ, կարծիք, տեսանկյուն, գաղափար և այլն: Բառը գալիս է լատիներենից մուտատո, mutatiōnis, որն իր հերթին բխում է բայից փուչ, որը թարգմանում է «փոփոխություն», «փոփոխություն»:

Ի Կենսաբանություն, ավելի կոնկրետ գենետիկա, յուրացնում է տերմինը `օրգանիզմի գեների կամ քրոմոսոմների հաջորդականության, կառուցվածքի կամ քանակի մեջ առաջացած փոփոխությանը վերաբերող տերմինը, որը կարող է փոխանցվել կամ չփոխանցվել ժառանգաբար: Այս իմաստով դա վերաբերում է նաև այդպիսի փոփոխություններից արտադրված ֆենոտիպին:

Ի մուտացիա Դա գործընթաց է, որը կարող է հանկարծակի և ինքնաբերաբար դրսեւորվել կենդանի օրգանիզմներում, և կարևոր է նպաստել գենետիկ փոփոխություններին, որոնք կարող են առանցքային լինել տեսակի հարմարեցման, գոյատևման և էվոլյուցիայի մեջ, չնայած կարող է նաև հայտնվել գենետիկ հիվանդությունների տեսքով:

Այս իմաստով, մուտացիան պոպուլյացիաների գենետիկական փոփոխականության հիմնական աղբյուրն է, իսկ վերամիավորումը, որը ենթադրում է մուտացիայի արդյունքում առաջացածներից նոր համադրություններ, գենետիկ փոփոխականության երկրորդ պատճառն է: Հետևաբար, մուտացիաները բազմազանության ծագումն են:

Գենային մուտացիա

Ինչ գենի մուտացիա Հայտնի է մուտացիան, որը տեղի է ունենում գենի ներսում և ազդում է նուկլեոտիդների հաջորդականության վրա, կամ փոքր բեկորների ջնջումներով կամ ներմուծումներով, կամ բազային զույգերի փոխարինումներով: Այս իմաստով գենի մուտացիան կարող է ազդել մեկ կամ մի քանի բազային զույգերի վրա, կամ կարևոր փոփոխություններ առաջացնել քրոմոսոմային կառուցվածքում, որը հայտնի է որպես քրոմոսոմային մուտացիա կամ քրոմոսոմների քանակի մեջ, ինչը կլինի գենոմիկական մուտացիա:

Քրոմոսոմային մուտացիա

Ի քրոմոսոմային մուտացիա Դա գեների քանակի փոփոխությունն է կամ դրանց քրոմոսոմների կարգը: Դա պայմանավորված է գամետոգենեզի ընթացքում (գամետների ձևավորմամբ ՝ մեյոզով) կամ զիգոտի առաջին բաժանումների ժամանակ առաջացած սխալների պատճառով: Առաջին դեպքում աննորմալությունը առկա է անհատի բոլոր բջջային շարքերում, մինչդեռ երբ աննորմալությունը տեղի է ունենում զիգոտում, դա կարող է առաջացնել խճանկարային անհատ, որի մեջ նորմալ բջիջները գոյակցում են մուտացիաներ ներկայացնող մյուսների հետ:

Գենոմային մուտացիա

Ի գենոմիկական մուտացիա այն բնութագրվում է բջիջներում քրոմոսոմների քանակի վրա ազդելու համար: Այս տեսակի մուտացիաները կարող են առաջանալ անուղղակի մուտագենների գործողության շնորհիվ, որոնք, առանց ԴՆԹ-ի վրա անմիջականորեն ազդելու, խանգարում են ֆերմենտային գործընթացներին: Այս տեսակի մուտացիայի որոշ բնորոշ հիվանդություններ են Դաունի սինդրոմը, Թյորների սինդրոմը, Էդվարդսի սինդրոմը կամ Կլինեֆելտերի սինդրոմը:

Սոմատիկ մուտացիա

Ինչ սոմատիկ մուտացիա Այն կոչվում է մեկը, որն ազդում է անհատի սոմատիկ բջիջների վրա: Սոմատիկ մուտացիայի հետևանքով ՝ անհատներն ունեն երկու տարբեր բջջային տողեր ՝ տարբեր գենոտիպերով, ինչը առաջացնում է այն, ինչը կոչվում է խճանկարային անհատներ: Դա պայմանավորված է նրանով, որ բջիջը մուտացիայի ենթարկվելուց հետո դրանից բխողները կժառանգեն այս մուտացիան: Այնուամենայնիվ, անհատականության հաջորդ սերունդը, որը սոմատիկ մուտացիա է ունեցել, չի ժառանգում այն:

Սերմերի մուտացիա

Ի ծիլերի մուտացիա Դա մեկն է, որն ազդում է գամետա արտադրող բջիջների վրա ՝ խթանելով գամետների մուտացիաները: Այս իմաստով, դրանք փոխանցվող մուտացիաներ են հաջորդ սերնդի համար, և դրանք մեծ նշանակություն ունեն էվոլյուցիոն տեսանկյունից:

De novo մուտացիա

Ա de novo մուտացիա Դա մեկն է, որը տեղի է ունենում միայն սերմնաբջիջների կամ ձվաբջիջների մեջ կամ տեղի է ունենում ավելի ուշ ՝ բեղմնավորման պահին: Այս իմաստով, դա ենթադրում է մուտացիա, որը տեղի է ունենում որդու մոտ, բայց ոչ հոր կամ ընտանիքի որևէ նախնու անդամի:

Ձեռք բերված մուտացիա

Ա ձեռք բերված մուտացիա Դա այն մեկն է, որը տեղի է ունենում առանձին բջիջների ԴՆԹ-ում `մարդու կյանքի ինչ-որ պահի: Այս փոփոխությունները կարող են պայմանավորված լինել շրջակա միջավայրի գործոններով, ինչպիսիք են ճառագայթումը, կամ կարող են առաջանալ, եթե բջիջների բաժանման ժամանակ ԴՆԹ-ի կրկնօրինակում սխալ է տեղի ունեցել: Այնուամենայնիվ, սոմատիկ բջիջներում ձեռք բերված մուտացիան չի կարող փոխանցվել հաջորդ սերնդին:

Մուտացիան գենոտիպի կայուն փոփոխությունն է որն իրականանում է արտաքին կամ ներքին միջավայրի ազդեցության տակ։ Մուտացիաները լինում են՝ ինքնաբուխ, առաջանում են ինքնաբերաբար օրգանիզմի ողջ կյանքի ընթացքում իր համար նորմալ շրջակա միջավայրի պայմանների դեպքում և աջակցված, գենոմի ժառանգվող փոփոխությունները, որոնք առաջանում են շրջակա միջավայրի ոչ բարենպաստ ազդեցության կամ արհեստական պայմաններում այս կամ այն մուտագեն ազդեցությունների արդյունում։ Մուտացիաների առաջացմանը հանգեցնող հիմնական պրոցեսներն են՝ ԴՆԹ-ների կրկնապատկումը, ԴՆԹ-ների վերականգնման խախտումները:

Մուտացիաների դասակարգում

Գոյություն ունեն մուտացիաների մի քանի դասակարգումներ՝ ըստ տարբեր չափանիշների։

• հիպոմորֆ (փոփոխված ալլելները գործում են նույն ուղղությամբ, ինչ որ վայրի տեսակի ալլելները՝ սինթեզելով միայն ավելի քիչ քանակի սպիտակուցային նյութ), ամորֆ (մուտացիան նման է գենի գործառնության լրիվ կորստին),
• հակաամորֆ (մուտացիոն հատկանիշը փոխվում է, օրինակ եգիպտացորենի սերմերի կարմիր գույնը փոխվում է մոխրագույնի),
• նեոամորֆ։

Կարճ ասած՝

• գենոմային,
• քրոմոսոմային,
• գենային

Գենոմային պոլիպլոիդիզացում

Օրգանիզմների կամ բջիջների առաջացում, որոնց գենոմը ներկայացված է քրոմոսոմների երկուսից ավել հավաքածուով և անեուպլոիդիացում` գապլոիդ հավաքածուին ոչ բազմապատիկ քրոմոսոմների թվի փոփոխություն։ Կախված քրոմոսոմային հավաքածուների ծագումից՝ պոլիպլոիդների մեջ տարբերում են՝

• ալլոպոլիպլոիդներ, որոնք ունեն տարբեր տեսակի՝ հիբրիդացումից ստացված քրոմոսոմների ավաքածուներ,
• աուտոպոլիպլոիդներ, որոնց մոտ տեղի է ունենում սեփական գենոմի քրոմոսոմների թվի ավելացում n անգամ։

Քրոմոսոմային մուտացիա

Այդ ժամանակ տեղի են ունենում առանձին քրոմոսոմների կառուցվածքի խոշոր փոփոխություներ։ Այդ դեպքում դիտվում է մեկ կամ մի քանի քրոմոսոմների գենետիկական նյութի կորուստ  կամ կրկնապատկում, ինչպես նաև առանձին քրոմոսոմների հատվածների կողմնորոշման փոփոխություն, և գենետիկական նյութի տեղափոխություն մեկ քրոմոսոմից մյուսի վրա: Գենային մակարդակով ԴՆԹ-ի սկզբնական կառուցվածքի փոփոխությունները մուտացիայի ազդեցության տակ նվազ նշանակալից են, քան քրոմոսոմային մուտացիաների դեքում, սակայն գենային մուտացիաերը առավել հաճախ են հանդիպում։

Գենային մուտացիա

Դրա արդյունքում տեղի են ունենում մեկ կամ մի քանի նուկլեոտիդների փոփոխություններ, դելեցիաներ, ներդրումներ և տրանսլոկացիաներ, դուպլիկացիաներ և ինվերսիաներ՝ գեների տարբեր հատվածներում, այն դեպքում, երբ մուտացիայի ազդեցության տակ փոփոխվում է միայն մեկ նուկլեոտիդ, ապա խոսքը կետային մուտացիաների մասին է։ Քանի որ ԴՆԹ-ի կազմի մեջ մտնում են միայն երկու տիպի ազոտային միացություններ` պուրիններ և պիրիմիդիններ, ապա հիմքերի փոփոխությամբ բոլոր կետային մուտացիաները բաժանվում են երկու դասի՝ տրանզիցիա (պուրինի փոփոխությունը պուրինով և պիրիմիդինի փոփոխությունը պիրմիդինով) և տրանսվերսիա (պուրինի փոփոխությունը պիրիմիդինով և հակառակը)։ Հնարավոր են գենային մուտացիաների հետևյալ գենետիկական հետևանքները.

• կոդոնի իմաստի պահպանում՝ գենետիակական կոդի ընդարձակվածության պատճառով (նուկլեոտիդի հոմանիշային փոփոխություն),
• կոդոնի իմաստի փոփոխություն, որը հանգեցնում է պոլիպեպտիդային շղթայի համապատասխան մասում ամինաթթուների փոխարինման (միսսենս-մուտացիա),
• անիմաստ կոդոնի առաջացում (նոնսենս- մուտացիա)։
• Երեք անիմաստ կոդոն՝ ամբեր – UAG, օխր- UAA և օպալ- UGA (սրանց համապատասխան էլ ստացվում են մուտացիաների անվանումները, որոնք բերում են անիմաստ տրիպլետների առաջացմանը՝ ամբեր-մուտացիա) հետադարձ փոփոխություն։

 Ըստ գեների արտահայտման (էքսպրեսիայի) վրա ազդեցության՝ մուտացիաները բաժանվում են 2 կատեգորիայի՝

1. հիմքերի զույգերի փոփոխման տիպի մուտացիաներ
2. հաշվառման շրջանակի շեղման տիպի (frameshift)։ Վերջիններս իրենցից ներկայացնում են դելեցիաներ կամ նուկլեոտիդների մեջբերումներ, որոնց թիվը բազմապատիկ չէ երեքի, ինչը կապված է գենետիկական կոդի եռահյուսման հետ։

Առաջնային մուտացիան հաճախ անվանում են ուղիղ մուտացիա, իսկ գենի ելակետային կառուցվածքը վերականգնող մուտացիան՝ հակառակ մուտացիա կամ ռեվերսիա։ Մուտանտ օրգանիզմի մոտ ելակետային ֆենոտիպի վերադարձը մուտացիոն գործառույթի՝ վերականգնման հետևանքով, տեղի է ունենում ոչ թե իրական ռեվերսիայի հաշվին, այլ նույն գենի կամ մեկ ուրիշ՝ ոչ ալլելային գենի այլ հատվածում մուտացիայի հետևանքով։ Այդ դեպքում հետադարձ մուտացիան անվանում են սուպրեսսորային։ Այն գենետիկական մեխանիզմները, որոնց շնորհիվ տեղի է ունենում մուտանտ ֆենոտիպի սուպրրեսիան, խիստ բազմազան են։

Մուտացիաների հետևանքները բջջի և օրգանիզմի համար

 Մուտացիաները, որոնք վատթարացնում են բջջի գործունեությունը բազմաբջիջ օրգանիզմում, հաճախ հանգեցնում են բջջի վերացմանը (մասնավորապես բջջի ծրագրավորվող մահվան՝ ապապտոզին)։ Եթե ներքին և արտաքին բջջային մեխանիզմները չեն հայտնաբերել մուտացիան և բջիջը անցել է բաժանումը, ապա մուտանտային գենը փոխանցվում է բջջի բոլոր սերունդներին, և առավել հաճախ հանգեցնում նրան, որ բոլոր այդ բջիջները սկսում են այլ կերպ գործել։ Բարդ բազմաբջիջ օրգանիզմի սոմատիկ բջիջների մուտացիան կարող է բերել չարորակ կամ լավորակ նորագոյացությունների, սեռական բջջում՝ սերնդի ամբողջ օրգանիզմի հատկությունների փոփոխություն։ Գոյատևման հաստատուն պայմաններում առանձնյակներից շատերն ունեն օպտիմալին մոտ գենոտիպ, իսկ մուտացիաներն առաջացնում են օրգանիզմի գործառույթների խախտում, նվազեցնում նրա հարմարվածությունը և կարող են բերել առանձնյակի մահվան։ Սակայն, շատ հազվադեպ մուտացիան կարող է նպաստել օրգանիզմի մոտ օգտակար հատկանիշների առաջացմանը, և այդ դեպքում մուտացիաները շրջակա միջավայրին հարմարվելու միջոցներ են ձեռք բերում և համապատասխանաբար կոչվում են հարմարվողական։

Մուտացիաների դերն էվոլյուցիոն պրոցեսում

Գոյության պայմանների զգալի փոփոխության դեպքում այն մուտացիաները, որոնք ավելի վաղ վնասակար էին, կարող են դառնալ օգտակար։ Այսպես՝ մուտացիաները բնական ընտրության նյութ են։ Մելանիստ մուտանտներն առաջին անգամ գիտնականների կողմից հայտնաբերվել էին կեչու թրթուրի պոպուլյացիաներում 19-րդ դարի կեսերին Անգլիայում՝ իրենց բնորոշ առավել բաց գունավորում ունեցող առանձնայակների մեջ։ Մուգ գունավորումն առաջ է եկել մեկ գենի մուտացիայի արդյունքում։ Թիթեռներն իրենց օրն անցկացնում են ծառերի բների և ճյուղերի վրա, որոնք սովորաբար ծածկված են քարաքոսներով, որոնց հիմնագույնի վրա գորշ գունավորումը քողարկող է։ Մթնոլորտի աղտոտմամբ ուղեկցվող արդյունաբերական հեղափոխության արդյունքում քարաքոսները մահացան, իսկ կեչիների բաց գունավորում ունեցող բները ծածկվեցին մրով։ Արդյունքում 20-րդ դարի կեսերին արդյունաբերական շրջաններում մուգ գունավորումը գրեթե ամբողջությամբ դուրս մղեց բացին։ Ապացուցված էր, որ սև ձևի գերադասելի գոյատևման գլխավոր պատճառը թռչունների գիշատչ դերն է, որոնք աղտոտված վայրերում ընտրողաբար ուտում էին բաց գունավորում ունեցող թիթեռներին։

1. Ներկայացնել կենսոլորտի ընդհանուր բնութագիրը

2. Մարդու տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած ինչպիսի բնապահպանական հիմնաղնդիրներ գիտեք:

3. Բերել առօրյայում ձեզ հանդիպող մարդու տնտեսական գործունեության բնապահպանական խնդիրների օրինակներ և տալ դրանց հնարավորին լուծումները:

ԿԵՆՍՈԼՈՐՏ

1.Կենսոլորտ (հին հունարեն՝ βιος՝ կյանք և σφαῖρα՝ գունդ), Երկրի թաղանթ, որը բնակեցված է կենդանի օրգանիզմներով և գտնվում է նրանց ազդեցության տակ, նրանց կենսագործունեության առարկաներով զբաղված։ «Կյանքի թաղանթ», Երկրի գլոբալ էկոհամակարգ։ Կենսոլորտը Երկիր մոլորակի երկրաբանական թաղանթների այն հատվածն է, որը բնակեցված է կամ նախորդ դարաշրջաններում բնակեցված է եղել կենդանի օրգանիզմներով։ Երկիր մոլորակի երկրաբանական ոլորտների և կենդանի օրգանիզմների գոյության միջավայրերի փոխկապակցվածության մասին պատկերացումներն առաջին անգամ արտացոլվել են Ժան-Բատիստ Լամարկի աշխատություններում՝ 1802 թվականին, իսկ «կենսոլորտ» հասկացությունն առաջին անգամ գիտության մեջ ներմուծել է ավստրիացի երկրաբան Էդուարդ Զյուսը` 1875 թվականին։ Նա կենսոլորտ է անվանել Երկրի^[1] մակերևույթին գոյացած կյանքի բարակ շերտերը։

Կենսոլորտի ամբողջական ուսմունքը ստեղծել է ռուս կենսաերկրաքիմիկոս և փիլիսոփա Վլադիմիր Վերնադսկին։ Նա առաջին անգամ կենդանի մարմիններին հատկացրել է Երկիր մոլորակի կարևորագույն վերարտադրողական ուժի տեղը, հաշվի առնելով նրանց գործունեությունը ոչ միայն ներկայիս ժամանակում, այլև անցյալում։ Կենսոլորտի մասին Վերնադսկու ուսմունքում կենտրոնական տեղ է հատկացվում կենդանի նյութ հասկացողությանը ^[2] :

Կենդանի նյութը՝ կենդանի էակների ամբողջությունն է, որը կարելի է արտահայտել քանակապես՝ զանգվածի կամ էներգիայի միավորներով։ Կենդանի նյութի ընդհանուր զանգվածը կազմում է կենսոլորտի մի չնչին մասը, սակայն այն հզոր երկրաքիմիական և էներգիական գործոն է։ Կենդանի օրգանիզմները հանդես են գալիս մեր մոլորակի փոփոխություններն ու զարգացումն ուղղորդող գործոն։ Կենսոլորտն իր մեջ ներառում է ոչ միայն կենդանի օրգանիզմները և դրանց գոյության միջավայրը, այլև հանդիսանում է կյանքի գոյության արդյունք և դրա ածանցյալ։ Կենդանի նյութը վերափոխվում է և որոշակի ձևով կազմավորում կենսոլորտը։

Գոյություն ունի նաև այլ ավելի լայն պարզաբանություն.

• Կենսոլորտ` տիեզերական մարմնի վրա կյանքի տարածման ոլորտ։ Այն դեպքում, երբ կյանքի գոյությունը տիեզերական այլ մարմինների վրա դեռևս հայտնաբերված չէ, բացի Երկրից։ Կարծիք կա, որ կենսոլորտը կարող է տարածվել նրանց վրա ավելի թաքնված բնագավառներում, օրինակ՝ քարոլորտ^[3], խոռոչներում կամ սառցատակային օվկիանոսներում։ Այսպես, օրինակ, դիտարկվում է կյանքի գոյության հավանականությունը Եվրոպայի Յուպիտերի արբանյակների մեջ։

2.Իմ կարծիքով մթնոլորտ արտանետված գազերը, միջավայրի աղտոտումը թափոնները մեքենանրի առկայությունն շատ մեծ հիմնաղնդիր է օզոնային շերտի համար: Քայքայվելով օզոնային շերտը երկրի վրա են թափանցում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները որը վնասում է բուսական աշխարհն և նաև մարդկանց առողջությունը: Այդ պատճառով գործարաններն պետք է գոնե որոշ ժամաակ չգործեն:

3. Դրանց հնարավորին լուծումները այն է որ քչացվեն երկրներում մեքենաների մթնոլորտ գազեր արտանետող տեսակներն կամ ընդհանրապես չգործեն:

Աղբի հիմնախնդիրն առաջնայինն լուծվի, թափոնների օգտագործումն կանխվի փոխանակեն թափոններն կտորային տոպրակներով:

1․ Ներկայացնել Դարվինի Էվոլությոն տեսությունը և էվոլությաի շարժիչ ուժերը։

Էվոլյուցիա, կենսաբանական պոպուլյացիաների հաջորդական սերունդներում ժառանգական հատկանիշների փոփոխությունը։ Էվոլյուցիոն գործընթացի արդյունքում կյանքի կազմավորման բոլոր մակարդակներում՝ տեսակներից, անհատական օրգանիզմներից մինչև մոլեկուլներ առաջանում է կենսաբազմազանություն։

19-րդ դարի կեսին Չարլզ Դարվինը սահմանեց բնական ընտրության միջոցով տեղի ունեցող էվոլյուցիոն տեսությունը, որը տպագրեց «Տեսակների ծագումը» (1859) գրքում։ Բնական ընտրության միջոցով տեղի ունեցող էվոլյուցիան ապացուցվում է նրանով, որ ստեղծվում են ավելի շատ սերունդներ, քան կարող են գոյատևել ինչպես նաև՝ 1) տեսակները միմյանցից տարբերվում են ձևաբանական, ֆիզիոլոգիական և վարքային հատկանիշներով (ֆենոտիպային փոփոխականություն), 2) տարբեր հատկանիշներ ապահովում են գոյատևման և վերարտադրման տարբեր հաճախականություն (տարբերակող հարմարողականություն), 3) հատկանիշները կարող են ժառանգվել մի սերնդից մյուսը (հարմարողականության ժառանգում

2․Գրել ինչ է իրենից ներկայացնում գոյության կռիվը և բերել օրինակներ ։

Գոյության պայքար հասկացությունը, առաջարկել է Չարլզ Դարվինը , սերտորեն կապված է բնական ընտրության հետ։  Գոյության պայքարը առաջ է գալիս օրգանական աշխարհում օրգանիզմների ինտենսիվ բազմացման և գոյության միջոցների (տարածություն, սննդանյութեր, ջուր և այլն) սահմանափակության հետևանքով։ Գոյության կռվի հիմնական պատճառը տեսակների թվաքանակի հնարավոր անսահմանափակ աճի և միջավայրի պայմանների, պաշարների միջև եղած անհամապատասխանությունն է: Դարվինը տարբերում էր գոյության կռվի 3 հիմնական ձևեր, ներտեսակային, միջտեսակային, և կռիվ անօրգանական, աշխարհի անբարենպաստ պայմանների դեմ:

3․ Ներկայացնել բնական ընտրությունը և օրգանիզմների հարմարվածությանը արտաքին միջավայրին։

Դարվնի տեսության միայն բնական ընտրության շնորհիվ է, որ տեսակները հարմարվում են միջավայրի պայմաններին ու նրա  փոփոխություններին: Բնական ընտրությունը ազդեցություն է թողնում, ոչ միայն ֆենոտիպային հատկանիշների նրանց կոդավորող գեների, այլև ժառանգական փոփոխականության և դրա տեմպերի վրա: Գիտնականները առանձնացնում են բնական ընտրության հիմնականում 2 ձև՝շարժական և կայունացնող:

1.ներկայացնել մեյոզի փուլերը։

Մեյոզն ունի 4 փուլ՝ անաֆազ,թելոֆազ,մետաֆազ,պրոֆազ։

2. Ներկայացնել մեյոզի և միտոզի նմանությունը և տարբերությունը(ինչով են նման ինչով են տարբեր)։
3. Բջջի բուն բաժանումը ընթանում է միմյանց հաջորդող չորս փուլերով՝ պրոֆազ, մետաֆազ, անաֆազ, թելոֆազ։
4. նման են փուլերով ֊ տարբեր են գործառույթների կատարմամբ։
5. 
   3.Բույսերի մոտ ինչպես է տեղի ունենում կրկնակի բեղմնավորում։
6. Բևեռներից մեկական կորիզ շարժվում է դեպի կենտրոն և կազմում բևեռային կորիզներ։ Մեկ բևեռում մնացած 3 կորիզներից մեկը դառնում է ձվաբջջի կորիզ, մնացածները քայքայվում են։Զիգոդի բաժանում։
   4.Ներկայացնել վիրուսներ թեման։
7. Վիրուսները ոչ բջջային օրգանոիդներ են։ Վիրուսներն լինում են բարդ և պարզ։Օրինակ գրիպ, հերպես համարվում են բարդ, իսկ ջրծաղիկ կարմրուկ պարզ։
8. 
   5.համեմքտել qovid 19-ը և օմիկրոն վիրուսը(ի՞նչ մուտացիայի է ենթարկվել տվյալ վիրուսը)։
9. Օմիկրոնն և Քովիդը նման են միմյանց իրենց մոլեկուլային ձևով, և հիմնական գանգատներով ջերմություն հոտի համի բացակայություն։
10. Ինչ մուտացիայի է վերածվել քովիդն՝ այն կտրուկ աճ ապրեց և տարածվեց նոր թափով, ուղակի 2 անգամ վիրուսն ավելի բարդացած և մեծ թափ առնելով է տարածվում։

1.Էուկարիոտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ ԷուկարիոտներԿենդանական բջջի բնորոշ կառուցվածքը։Բուսական բջջի բնորոշ կառուցվածքը։

Բույսերը, կենդանիները, սնկերը, լորձնասնկերը, նախակենդանիները և ջրիմուռները էուկարիոտներ են։ Այս բջիջները սովորական պրոկարիոտ բջջից մոտ հիսուն անգամ ավելի մեծ են և կարող են հազար անգամ ավելի մեծ լինել իրենց ծավալով։ Էուկարիոտների հիմնական առանձնահատկությունը բջջի տրոհվածությունն է, մեմբրանային օրգանոիդների առկայությունը, որոնցում տեղի են ունենում յուրահատուկ նյութափոխանակային գործընթացներ։ Այս մեմբրանային օրգանոիդներից առավել կարևոր է բջջակորիզը^[14], որը պարունակում է բջջի ԴՆԹ-ն։ Այլ տարբերություններ են՝

• Պլազմատիկ թաղանթը իր ֆունկցիայով և կառուցվածքով շատ քիչ է տարբերվում պրոկարիոտների պլազմատիկ թաղանթից։ Բջջապատը կարող է բացակայել կամ առկա լինել։
• Էուկարիոտ բջիջների ԴՆԹ-ն գտնվում է մեկ կամ մի քանի գծային մոլեկուլների տեսքով, որոնք անվանվում են քրոմոսոմներ։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլները փոխհարաբերվում են սպիտակուցների հետ։ Ամբողջ քրոմոսոմային ԴՆԹ-ն պահպանվում է բջջակորիզում՝ ցիտոպլազմայից բաժանվելով մեմբրանով^[14]։ Էուկարիոտների որոշ օրգանոիդներ, օրինակ՝ միտոքոնդրիումները կրում են սեփական ԴՆԹ-ն։
• Շատ էուկարիոտ բջիջներ ունեն թարթիչներ։ Առաջնային թարթիչները մեծ դեր ունեն քեմոտազգացողության, մեխանոզգացողության և թերմոզգացողության մեջ։ Թարթիչները կարող են դիտվել որպես զգայուն բջջային ալեհավաքներ, որոնք կոորդինացնում են մեծ քանակի բջջային հաղորդչական ուղիներ^[16]։
• Էուկարիոտների շարժուն բջիջները կարող են շարժվել շարժուն թարթիչների կամ մտրակիկների միջոցով։ Ծաղկավոր բույսերի և մերկասերմերի մոտ բացակայում են շարժուն բջիջները^[9]։ Էուկարիոտների մտրակներն ավելի պարզ են քան պրոկարիոտներինը։

2.Պրոկարիոտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Պրոկարիոտ բջիջներԴասական պրոկարիոտ բջջի կառուցվածքը։

Պրոկարիոտները՝ բակտերիաները և արքեաները, Երկրի վրա ամենաառաջին կյանքի ձևերն են եղել, քանի որ իրականացրել են մի շարք կենսաբանական գործընթացներ, այդ թվում՝ բջջային հաղորդակցում և հոմեոստազ։ Այս բջիջներն ավելի փոքր են և պարզ, քան էուկարիոտները, չունեն մեմբրանային օրգանոիդներ, այդ թվում և կորիզ։ Կյանքի հիմնական դոմեններից երկուսը պրոկարիոտ օրգանիզմներ են՝ բակտերիաները և արքեաները։ Պրոկարիոտ բջջի ԴՆԹ-ն կազմված է մեկ քրոմոսոմից, ուղղակիորեն գտնվում է ցիտոպլազմայում։ Ցիտոպլազմայի կորիզ պարունակող շրջանն անվանվում է նուկլեոիդ։ Պրոկորիոտների մեծ մասը օրգանիզմներից ամենափոքրն են և ունեն 0,5-2,0 նմ տրամագիծ^[13]։

Պրոկարիոտ բջիջն ունի երեք հիմնական կառուցվածքային միավոր՝

• Բջջաթաղանթը, որը սովորաբար կազմված է պլազմատիկ թաղանթից և պատված է բջջապատով։ Որոշ բակտերիաների մոտ այն կարող է նաև ծածկված լինել երրորդ՝ պատիճային շերտով։ Չնայած պրոկարիոտների մեծ մասն ունեն և բջջաթաղանթ, և բջջապատ, բացառություններ նույնպես կան, ինչպես օրինակ միկոպլազմա բակտերիաներն են կամ թերմոպլազմա արքեաները, որոնք միայն ունեն պլազմատիկ թաղանթ։ Բջջաթաղանթը բջջին տալիս է ձև և բաժանում պարունակությունը արտաքին միջավայրից՝ սրանով խաղալով պաշտպանական դեր։ Բջջապատը որոշ բակտերիաների մոտ կազմված է պեպտիդոգլիկանից և ծառայում է որպես լրացուցիչ պաշտպանական շերտ։ Այն նաև մեծ դեր ունի բջջի ջրային բալանսի պահպանման մեջ։ Որոշ էուկարիոտներ՝ բույսերի և սնկերի բջիջները նույնպես ունեն բջջապատ։
• Բջջի ներսում ցիտոպլազման է, որը պարունակում է գենոմային ԴՆԹ-, ռիբոսոմներ և տարբեր տեսակ ներառուկներ^[14]։ Գենետիկական նյութը անմիջապես ցիտոպլազմայում է։ Պրոկարիոտները կարող են կրել էքստրաքրոմոսոմալ ԴՆԹ-ի տարրեր, որոնք անվանվում են պլազմիդներ։ Պլազմիդները սովորաբար օղակաձև են։ Որոշ սպիրոխիտա բակտերիաների մոտ հայտնաբերվել են գծային կառուցվածք ունեցող պլազմիդներ^[15]։ Չնայած որ պրոկարիոտները չունեն կորիզ, ԴՆԹ-ի այդ շրջանն անվանվում է նուկլեոիդ։ Պլազմիդները գաղտնագրում են լրացուցիչ քանակով գեներ, օրինակ՝ հակաբիոտիկների դեմ կայունության գեները։
• Արտաքին կառույցները՝ մտրակները և պիլուսները։ Սրանք սպիտակուցներից բաղկացած կառույցներ են, որոնք ապահովում են բջջի շարժումը և կապը այլ բջիջների հետ։

3.Օրգանոիդներ կամ օրգանելներ

կոչվում են ցիտոպլազմայի մասնագիտացված մասերը, որոնք ունեն որոշակի կառուցվածք և կատարում են բջջի այս կամ այն գործառույթը։

Օրգանոիդներն են՝

• Էնդոպլազմային ցանց
• Գոլջիի համալիր
• Ռիբոսոմներ
• Միտոքոնդրիումներ
• Ցետրիոլներ
• Լիզոսոմներ
• Պլաստիդներ
• Վակուոլներ
• Ներառուկներ
• Բջջակորիզ
• Կորիզակ

4.Միտոքոնդրումներ, բջջի ընդհանուր նշանակության օրգանոիդներից են։ Հայտնաբերվել են բոլոր բուսական և կենդանական բջիջներում, ունեն 1-5 մկմ տրամագծով հատիկների, ձողիկների, թելիկների տեսք։ Ունի 5-7 մկմ երկարություն:

Միտոքոնդրիումները հարուստ են սպիտակուցներով, պարունակում են լիպիդներ և ոչ մեծ քանակությամբ ՌՆԹ։ Էլեկտրոնային մանրադիտակի տակ երևում է միտոքոնդրիումների երկու շերտից կազմված՝ 10-25 նմ թաղանթը։ Արտաքին թաղանթը հարթ է, դրանում քիչ են սպիտակուցները և շատ են ֆոսֆոլիպիդները ։ Ներքին թաղանթն առաջացնում է բազմաթիվ ծալքեր կամ ներփքումներ՝ կատարներ (կրիստաներ), որոնք ուղղված են դեպի միտոքոնդրիումի ներքին խոռոչը։ §Կրիստաներ¦ բառը առաջացել է լատիներեն §կրիստ¦-ելուստ, սանր բառից։ Թաղանթներից յուրաքանչյուրը կազմված է երեք շերտից՝ երկու շերտ սպիտակուցային մոլեկուլներից և մեկը՝ միջինը, ճարպային մոլեկուլներից։ Որքան ակտիվ է տեղի ունենում այն նյութերի սինթեզը, որոնք պահանջում են մեծ էներգիա, այնքան ուժեղ են զարգացած և խիտ են կրիստաները միտոքոնդրիումներում։ Այդ պատճառով էլ ենթադրվում է, որ նրանք սերտորեն կապված են մակրոէրգիկ նյութերի սինթեզի հետ։ Կատարների մակերեսին կա ԱԵՖ սինթեզող ֆերմենտների շղթա, որտեղ և կատարվում է ԱԵՖ-ի սինթեզ, իսկ արտաքին մեմբրանում՝ ճեղքում^[5]։ Ներքին թաղանթով սահմանափակված տարածությունը անվանում են մատրիքս։ Մատրիքսում են գտնվում՝

• Կրեբսի ցիկլին մասնակցող ֆերմենտների մեծամասնությունը,
• միտոքոնդրիալ ԴՆԹ
• ՌՆԹ
• ռիբոսոմներ։

Միտոքոնդրիումների արտաքին և ներքին թաղանթների մակերեսին, հատկապես կրիստաների մակերեսին, ինչպես նաև ներքին խոռոչում տեղավորված են մեծ քանակությամբ տարբեր ֆերմենտներ, որոնց հետ կապված է նրանց գործունեությունը։ Միտոքոնդրիումները բազմանում են կիսվելով և ապրում են մոտ 10 օր։ Միտոքոնդրիումում պարունակվող ԴՆԹ-ն օղակաձև է և տարբերվում է կորիզային ԴՆԹ-ից^[6]։

Միտոքոնդրիումների ֆունկցիաներն են՝

• ԱԵՖ-ի սինթեզ
• Շնչառական ֆունկցիա
• Սպիտակուցի սինթեզ
• ՌՆԹ-ի և ԴՆԹ-ի սինթեզ

5.Գոլջիի ապարատ, էնդոպլազմային ցանցի հետ սերտորեն կապված հարթ, միաշերտ մեմբրաններից կազմված խորշեր, խողովակների, ակոսների և բշտիկների համակարգ է, որտեղ ձևավորվում են լիզոսոմները, վակուոլները և սեկրետները, ընթանում է կուտակվում և դուրս են բերվում փոխանակության նյութերը։ Գոլջի կոմպլեքսը մասնակցում է պլազմային թաղանթի գոյացմանը։

1889 թ. հայտնաբերել է իտալացի Կամիլո Գոլջին։

Այս օրգանոիդը բնորոշ է բոլոր կորիզավոր բջիջներին։ Այն կատարում է շատ ֆունկցիաներ՝ պլազմային թաղանթի վրա սինթեզված սպիտակուցների, ածխաջրերի, լիպիդների մոլեկուլների փոխակերպում, դրանց տարբեր խմբերի միացում, բարդ սպիտակուցների առաջացում և այլն։ Գոլջիի ապարատում են առաջանում լիզոսոմները և Գոլջիի ապարատի ֆունկցիան էնդոպլազմային ցանցի թաղանթների վրա սինթեզված սպիտակուցների, ածխաջրերի, լիպիդների մոլեկուլների կուտակումն է և փաթեթավորումը։ Բացի դրանից, այստեղ սինթեզվում են լիպիդներ և ածխաջրեր (պոլիսախարիդներ)։

6.Էնդոպլազմային ցանց (նաև՝ ցիտոպլազմային ցանց), էնդոպլազմայի կոմպոնենտ։ Կազմված է բազմաթիվ խոռոչներից։ Համարվում է էուկարիոտ (կորիզավոր) բջիջների պարտադիր օրգանոիդը և նրանցում լավ զարգացած է։ Պրոկարիոտների (նախակորիզավորներ) մոտ բացակայում է։ Էնդոպլազմային ցանցի ծավալը կազմում է բջջի ծավալի միջինը 30%-50%^[3]Էնդոպլազմային ցանցը խողովակների, խորշերի կամ բշտաձև մանր հատիկների մի բարդ համակարգ է՝ կազմված լիպոպրոտեիդների 7,5 նմ տրամագծով երկու շերտերի թաղանթից։

Հարթ էնդ. ցանցի ֆունկցիաներն են՝

• Մոնոսախարիդների սինթեզ
• Լիպիդների սինթեզ
• Թունավոր նյութերի վնասազերծում
• Ca-ի իոնների փոխադրում և կուտակում

Ճարպերը և մոնոսախարիդները (ածխաջրերը) կուտակվում են էնդ. ցանցի խողովակներում և խորշերում (ցիստերներում) և տեղափոխվում են համապատասխան օրգանոիդներ, որոնցում նրանք օգտագործվում են կամ կուտակվում որպես բջջային ներառուկներ։

Հատիկավոր էնդ. ցանցի ֆունկցիան՝

• Սպիտակուցների սինթեզ

Էնդ. ցանցը բջջապլազման բաժանելով առանձին հատվածների՝ իջեցնում է նրանում միաժամանակ տեղի ունեցող քիմիական ռեակցիաների միմյանց խանգարելու հավանականությունը։ Հաճախ տվյալ բջջի կողմից արտադրված արգասիքները օգտագործվում են բջջից դուրս։ Այսպես, օրինակ՝ մարսողական ֆերմենտները արտազատվում են ենթաստամոքսային գեղձի բջիջների կողմից, բայց անցնում են բարակ աղիք։ Նման դեպքերում ռիբոսոմների վրա սինթեզված սպիտակուցներն անցնում են էնդ. ցանցի թաղանթներով և փաթեթավորվում են նրանց շուրջը ձևավորված բշտերում, որոնք հետագայում անջատվում են էնդ. ցանցից^[3]։ Էնդ. ցանցի ֆունկցիաներից է նաև ներբջջային և հարևան բջիջների միջև նյութերի փոխադրումը, բջջում կոնպարտմենտացիայի ապահովումը։ Այսպիսով, էնդ. ցանցը օրգանոիդ է, որը ոչ միայն մասնակցում է նյութերի սինթեզին, այլև դրանք տեղափոխում է բջջի տարբեր մասեր։

Էնդ. ցանցից անջատված բշտերը, խտանալով և իրար վրա դասավորվելով, առաջացնում են հատուկ կառուցվածք՝ Գոլջիի համալիր^[4]։

7.Ռիբոսոմներ,բջջիմեմբրան չունեցող օրգանոիդներն են, որոնցում կատարվում է սպիտակուցի կենսասինթեզ^[4]։

Բաղադրություն

ՌիբոսոմՌիբոսոմի բաղադրության մեջ մտնում է՝Ռիբոսոմի մեծ՝ կարմիր և փոքր՝ կապույտ ենթամիավորումները իրար հետ։

• 65% ռ-ՌՆԹ
• 35% ռիբոսոմային սպիտակուց կամ ռիբոնուկլեոպրոտեին^[7]։

Ֆունկցիաներ

Ռիբոսոմի ֆունկցիան է սպիտակուցի սինթեզը։ Ռիբոսոմներում է տեղի ունենում ամինաթթուներիմոլեկուլների որոշակի դասավորությունը և պոլիպեպտիդային շղթայի առաջացումը^[5]։

8.Կորիզակիսում, կարիոկենեզ կամ միտոզ, բջջի անուղղակի բաժանում, որի դեպքում կորիզում և ցիտոպլազմայում տեղի են ունենում մի շարք միմյանց հաջորդող, կանոնավոր գործընթացներ, որոնք ի վերջո բերում են բջջի գենետիկական նյութի հավասար բաշխմանը առաջացած դուստր բջիջների միջև։ Վերոհիշյալ բոլոր պրոցեսներն ընթանում են միտոտիկ ցիկլի ընթացքում։ Կորիզակիսումը օնտոգենեզի կարևոր գործընթացներից մեկն է։ Միտոտիկ բաժանումը ապահովում է բազմաբջիջ էուկարիոտ օրգանիզմների աճը հյուսվածքային բջիջների հաշվին։

• Հնարավոր է դառնում որոշել քրոմոսոմների չափսերը, ձևը, կառուցվածքը, քանակը ։ Յուրաքանչյուր քրոմոսոմ երկարավուն, խիտ մարմնիկ է, որը կազմված է սեղմվածքներով միմյանցից սահմանազատված մի քանի մասերից ։ Տարբերում են առաջնային սեղմվածքը կամ ցենտրոմերը (հուն․՝ μερος-մաս)։ Ցենտրոմերն այն տեղն է, որին բաժանման ժամանակ միանում են բաժանման իլիկի թելիկները։ Քրոմոսոմի վրա կարող է լինել երկրորդային սեղմվածք։
• Յուրաքանչյուր քրոմոսոմ բաղկացած է պարուրաձև ոլորված ԴՆԹ-ի երկու թելից (մոլեկուլ), որոնք կոչվում են քրոմատիդներ կամ դուստր քրոմոսոմներ։

Բջջի կենսական կամ միտոտիկ ցիկլում տարբերում են.

1. ինտերֆազ կամ նախապատրաստական շրջան. դա երկու բաժանումների միջև ընկած ժամանակահատված է, որի ընթացքում բջիջն աճում է, գործում և նախապատրաստվում բաժանման,
2. բջջի բուն բաժանման շրջան։

Բջջի բուն բաժանումը ընթանում է միմյանց հաջորդող չորս փուլերով՝ պրոֆազ, մետաֆազ, անաֆազ, թելոֆազ։

9.Քրոմոսոմ, կորիզի գլխավոր բաղադրիչ, որը լավ է երևում բջջի բաժանման ժամանակ, և որի հիմնական ֆունկցիան ԴՆԹ-ի պահպանումն է և փոխանցումը սերնդեսերունդ^[1]։

Քրոմոսոմի ֆունկցիաներն են՝

• ԴՆԹ-ի՝ ժառանգական ինֆորմացիայի պահպանումը և փոխանցումը սերնդեսերունդ
• քրոմոսոմային ԴՆԹ-ն կարգավորում է ՌՆԹ-ի մոլեկուլների առաջացումը, որոնք կորիզից անցնում են ցիտոպլազմայի մեջ, որտեղ մասնակցում են սպիտակուցի սինթեզին^[1][4]։

• 10. Վիրուսներ ոչ բջջային կառուցվածք ունեցող հարուցիչ, որը բազմանում է միայն կենդանի բջիջների ներսում։ Վիրուսները վարակում են կյանքի բոլոր բջջային ձևերը՝ կենդանիներից ու բույսերից մինչև բակտերիաներ և արքեաներ։

Վիրուսները բաղկացած են երկու կամ երեք մասերից (վիրիոններից)։

• բոլոր վիրուսներն ունեն գենետիկական նյութ՝ ԴՆԹ կամ ՌՆԹ։ Սրանք երկար մոլեկուլներ են, որոնք կրում են գենետիկական տեղեկատվությունը,
• բոլոր վիրուսներն ունեն սպիտակուցե կապսիդ, որը պաշտպանում է գեները,
• որոշ վիրուսներ ունեն նաև լիպիդային պատյան, որը շրջապատում է կապսիդը բջջից դուրս գտնվելու ժամանակ։

11.ԱՎՏՈՏՐՈՖ և ՀԵՏԵՐՈՏՐՈՖ

Ավտոտրոֆներ 

ըստ նյութափոխանակության բնույթի և էներգիայի ստացման եղանակների՝ կենդանի օրգանիզմները բաժանվում են երկու հիմնական խմբի՝

• ավտոտրոֆներՔեմոտրոֆի օրինակներ
• հետերոտրոֆներ

Ավտոտրոֆներն ընդունակ են անօրգանական նյութերից օրգանական միացություններ սինթեզել։ Դրանցից են որոշ բակտերիաներ և բոլոր կանաչ բույսերը։ Կախված այն բանից, թե էներգիայի ինչ աղբյուր են օգտագործում այդ գործընթացում, ավտոտրոֆները բաժանվում են երկու խմբի՝ ֆոտոտրոֆներ և քեմոտրոֆներ։ Ֆոտոտրոֆների համար էներգիայի աղբյուր է ծառայում լույսը, քեմոտրոֆների համար՝ քիմիական ռեակցիաները։

Հետերոտրոֆներ ընդունակ չեն անօրգանական նյութերից օրգանական միացություններ սինթեզելու։ Նրանք իրենց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ օրգանական նյութերը ստիպված են դրսից ստանալու։ Մանրէների զգալի մասը, սնկերը, որոշ մակաբույծ բույսեր, գրեթե բոլոր կենդանիները, ինչպես նաև մարդը հետերոտրոֆներ են։ Կան կենդանի օրգանիզմներ, օրինակ՝ գիշատիչ բույսերը, որոնք ավտոտրոֆ նյութափոխանակության հետ միասին օժտված են նաև հետերոտրոֆով։

12.Ֆոտոսինթեզ 

Ֆոտոսինթեզ ածխաթթու գազից և ջրից` լույսի ազդեցության տակ օրգանական նյութերի առաջացումն է։ Ֆոտոսինթետիկ գունանյութերի (բույսերի մոտ` քլորոֆիլ, բակտերիաների մոտ՝ բակտերիոքլորոֆիլ և բակտերիոռոդօպսին) մասնակցությամբ։

13.Քեմոսինթեզ, անօրգանական նյութերից օրգանական նյութեր սինթեզելու ընդունակությունը:

14.Տրանսկրիպցիան ընթանում է հետևյալ փուլերով՝

1. մեկ կամ ավելի սիգմա ֆակտորներ միանում են ՌՆԹ-պոլիմերազին, որը թույլ է տալիս վերջինիս միանալ ԴՆԹ-ի որոշակի հաջորդականության՝ պրոմոտորին։
2. ՌՆԹ-պոլիմերազը ձևավորում է տրանսկրիպցիոն պղպջակ։ Այս արվում է կոմպլեմենտար ԴՆԹ նուկլեոտիդների միջև ջրածնային կապերի քանդման միջոցով։
3. ՌՆԹ-պոլիմերազը կոմպլեմենտարության սկզբունքի համաձայն սկսում է ռիբոնուկլոտիդներից սինթեզել նոր ՌՆԹ շղթա։
4. ՌՆԹ-պոլիմերազի օգնությամբ ձևավորվում է ՌՆԹ-ի շաքարա-ֆոսֆատային հենքը։
5. ՌՆԹ և ԴՆԹ շղթաների միջև գործող ջրածնական կապերը քանդվում են և նոր սինթեզված ՌՆԹ շղթան ազատվում է։
6. Եթե բջիջն ունի ձևավորված կորիզ, ապա ՌՆԹ-ն ենթարկվում է մշակման (պրոցեսինգ)։ Այս կարող է լինել պոլիադենիլացում, կեպինգ և սպլայսինգ։
7. ՌՆԹ-ն կարող է կամ մնալ կորիզում կամ անցնի ցիտոպլազմա։

ԴՆԹ-ի հատվածը, որից ինֆորմացիան անցնում է ՌՆԹ-ին, կոչվում է «տրանսկրիպցիոն միավոր» և կոդավորում է ամենաքիչը մեկ գեն։ Եթե այդ գենը կոդավորում է սպիտակուց, ապա ՌՆԹ-ն կլինի ի-ՌՆԹ (ինֆորմացիոն ՌՆԹ)։ Վերջինս հետագայում կծառայի կաղապար սպիտակուցի սինթեզի համար։ Սակայն գենը կարող է կոդավորել նաև չկոդավորող ՌՆԹ (ինչպես ՄիկրոՌՆԹ), ռիբոսոմային ՌՆԹ (ռ-ՌՆԹ), փոխադրող ՌՆԹ (փ-ՌՆԹ), կամ մեկ այլ ֆերմենտային հատկությամբ օժտված ՌՆԹ (ռիբոզիմ)^[1]։ Ընդհանուր առմամբ ՌՆԹ-ն բջջում կատարում է ահռելի կարևորության ֆունկցիաներ, օգնելով սինթեզել, կարգավորել և մշակել սպիտակուցները։

Վիրուսաբանությունում այս եզրույթը կարող է օգտագործվել նաև բնութագրելու ի-ՌՆԹ-ի սինթեզը ՌՆԹ մոլեկուլից։ Այդ գործընթացը կատալիզվում է վիրուսային ՌՆԹ-ռեպլիկազի կողմից^[2]։

15.Տրանսկրիպցիա, գենային էքսպրեսիայի առաջին քայլն է, երբ ԴՆԹ-ի որոշակի հատված ՌՆԹ-պոլիմերազի միջոցով պատճենվում է որպես ՌՆԹ (ի-ՌՆԹ):

16.Նուկլեինաթթու (լատ.՝ nucleus՝ միջուկ), բարձրամոլեկուլային օրգանական միացություն, կենսապոլիմեր (պոլինուկլեոտիդ), որը կազմված է նուկլեոտիդներից :Նուկլեինաթթուների պոլիմեր մոլեկուլները կոչվում են պոլինուկլեոտիդներ։ Նուկլեոտիդները միմյանց են միանում ֆոսֆոդիեթերային կապի միջոցով։ Քանի որ նուկլեոտիդներում գոյություն ունեն միայն 2 տեսակի շաքարային օղակներ՝ ռիբոզան ու դեզօքսիռիբոզան, ապա գոյություն ունեն միայն 2 տեսակի նուկլեինաթթուներ՝ ԴՆԹ–ն և ՌՆԹ–ն։

Հարցեր և պատասխաները

1․ինչ է իրենից ներկայացնում էոկարիոդ բջիջները կենդանկան և բուսական բջիջների կառուցվածքը։

Կենդանական եւ բուսական բջիջները ունեն որոշակի բջիջների բաղադրիչներ, որոնք ներառում են մի միջուկ , Գոլգի համալիր , էնդոպլազմիկ ռետորուլի : Մինչ կենդանական եւ բուսական բջիջները շատ ընդհանուր հատկանիշներ ունեն, նրանք տարբեր են տարբեր ձեւերով:Կենդանկան և բուսական բջիջները ունեն տարբերություն։

Կենդանի բջիջները, ընդհանուր առմամբ, փոքր են, քան բուսական բջիջները Կենդանական բջիջները տեւում են 10-ից մինչեւ 30 մմ երկարություն, իսկ բույսերի բջիջները `10-ից մինչեւ 100 մկմ երկարությամբԿենդանական բջիջները գալիս են տարբեր չափերի մեջ եւ հակված են ունենալ կլոր կամ անկանոն ձեւեր: Բույսերի բջիջները ավելի նման են չափի եւ սովորաբար ուղղանկյուն կամ խորանարդաձեւ են:Կենդանի բջիջներում միայն բջիջները կարող են փոխակերպվել այլ բջիջների տեսակների: Բույսերի բջիջների տեսակներից շատերը կարող են տարբերակել:Սպիտակուցներ արտադրելու համար անհրաժեշտ 20 ամինաթթուներից միայն կենդանական բջիջներում կարող է արտադրվել միայն 10: Այլ այսպես միյուս ամինաթթուները պետք է ձեռք բերվեն դիետայի միջոցով: Բույսերը կարող են սինթեզել բոլոր 20 amino թթուները:Բուսական բջջին բնորոշ է ամուր բջջապատ, որը արտաքինից պատում է բջջաթաղանթը և հստակ ձև հաղորդում բջջին: Բուսական բջիջներն ունեն բջջահյութով լցված խոռոչներ, որոնք կոչվում են վակուոլներ: Բուսական բջիջներում գոյություն ունեն պլաստիդներ, որոնք կանաչ, դեղին-կարմիր և սպիտակ գունավորում են հաղորդում բուսական բջջին:

2․գրել պրոկարիոդ բջիջների մասին։

3․Համառոտ ներկայացրու բջջի օրգանիոդներ (էնդապլազմայի ցանք գոլջի կոմպլեքս,ռիբոսոմներ,քլորապլազմ)։

4.ինչ է իրենից ներկայացնում միտոզը։Միտոզը բջջի կորիզի բաժանումն է` քրոմոսոմնների թվի պահմանմամբ: Միտոզը բջջային ցիկլի մի հատվածն է, սակայն այն բավականին բարդ է և իր մեջ ներառում է հինգ փուլեր`պրոֆազ, պրոմետաֆազ, մետաֆազ, անաֆազ, տելոֆազ: Քրոմոսոմների կրկնորինակների ստեղծումը կատարվում է ինտերֆազի ժամանակ և միտոզի փուլում քրոմոսոմները արդեն կրկնապատկված են: Մարդու և կենդանիների բջիջներում սկվում է ցենտրիոլների հեռացումը, ձևավորվում են բաժանման բևեռները: Պրոֆազի ժամանակ քրոմոսոմները պարուրվում են կարճանում և հաստանում: Դադարում է ՌՆԹ-ի սինթեզը: Պրոֆազի վերջում կորիզաթաղանթն անհետանում է, և քրոմոսոմները հայտնվում են ցիտոպլազմայում: Մետաֆազի ընթացքում քրոմոսոմների շարժումը դադարում է, նրանք տեղավորվում են բջջի այսպես կոչված հասարակածի վրա` բևեռներց հավասարաչափ հեռավորության վրա, մի հարթության մեջ` առաջացնելով մետաֆազային թիթեղիկ: Կարևոր է նշել, որ այս դիրքում նրանք մնում են բավականին երկար ժամանակ, որի ընթացքում բջջի մեջ կատարվում են նշանակալից վերփոխումներ, որից հետո միայն կարող է տեղի ունենալ քրոմոսոմների իրարից հեռացումը: Այս է պատճառը, որ մետաֆազը ամենահարմար պահն է քրոմոսոմնների քանակի հաշվարկման: Անաֆազի ընթացքում քրոմոսոմները հեռանում են իրարից դեպի հանդիպակած բևեռներ. վեջինները նույնպես շարունակում են իրարից հեռանալ: Տելոֆազում արդեն առանձնացված քրոմոսոմների խմբերի շուրջ ձևավորվում են բջջի կորիզների թաղանթներ, որոնք ապակոնդենսացվում են և առաջացնում են երկու դուստր կորիզներ:

5․Ներկայացնել քորոմոսոմի կառուցվածքը։

Քրոմոսոմը կորիզի գլխավոր բաղադրիչն է, որը լավ է երևում բջջի բաժանման ժամանակ, և որի հիմնական ֆունկցիան ԴՆԹ-ի պահպանումն է և փոխանցումը սերնդեսերունդ։
Քրոմոսոմները երևում են միայն բաժանվող բջիջներում. ունեն բարակ՝ 14 նմ տրամագծով թելերի ձև։ Քրոմոսոմներն ունեն բարդ կառուցվածք։

Քրոմոսոմի բաղադրության մեջ մտնում են՝

• ԴՆԹ
• հիստոնային կամ հիմնային սպիտակուցներ
• թթվային սպիտակուցներ
• քրոմատին։