Առաջադրանքներ

2. Գաղափար կենսոլորտի մասի կենսոլորտի բաղադրիչներն:

Երկիր վրա գոյություն ունեցող բոլոր օրգանիզմները և այն միջավայրը, որտեղ նրանք ապրում են կազմում է երկրի կենսոլորտը:Այսինքն կենսոլորտը երկրի արտաքին թաղանթն է պատված կենդանի օրգանիզմները:

Երկրագնդի այն ոլորտներից, որոնք մենք ուսումնասիրել ենք (մթնոլորտ, քարոլորտ, ջրոլորտ) այս ոլորտը ամենամեծն ու ամենատարածվածն է, որր բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով:

 Երկրագնդի այն ոլորտներից, որոնք մենք ուսումնասիրել ենք (մթնոլորտ, քարոլորտ, ջրոլորտ) այս ոլորտը ամենամեծն ու ամենատարածվածն է, որր բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով:

Կենսոլորտ (հին հուն․՝ բիոս -կյանք և սֆերա - գունդ, ոլորտ) Կենսոլորտն այն ոլորտն է, որը բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով:

Կենսոլորտ (հին հուն․՝ բիոս -կյանք և սֆերա – գունդ, ոլորտ)Կենսոլորտն այն ոլորտն է, որը  բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով:

Կենսոլորտ հասկացությունր տվել է ավստրիացի գիտնական էդվարդ Զյուսը դեռևս 19-րդ դարում՝ իր «Երկրի դեմքը» գրքում:

Կենսոլորտ հասկացությունր տվել է ավստրիացի գիտնական էդվարդ Զյուսը դեռևս 19-րդ դարում՝ իր «Երկրի դեմքը» գրքում: 

Քանի որ կենդանի օրգանիզմներն ունեն շատ լայն տարածում, ուստի կենսոլորտն րնդգրկում է ողջ ջրոլորտը, քարոլորտի վերին և մթնոլորտի ստորին շերտերը: Այդ շերտերում կան միջավայրի այնպիսի…

Քանի որ կենդանի օրգանիզմներն ունեն շատ լայն տարածում, ուստի կենսոլորտն րնդգրկում է ողջ ջրոլորտը, քարոլորտի վերին և մթնոլորտի ստորին շերտերը: Այդ շերտերում կան միջավայրի այնպիսի պայմաններ, որոնք նպաստավոր են կենդանի օրգանիզմների համար:

ԿԵՆՍՈԼՈՐՏ ՋՐՈԼՈՐՏ ՔԱՐՈԼՈՐՏ ՄԹՆՈԼՈՐՏ

ԿԵՆՍՈԼՈՐՏՋՐՈԼՈՐՏՔԱՐՈԼՈՐՏՄԹՆՈԼՈՐՏ

Կենսոլորտի մեջ մտնող կենդանի օրգանիզմներն են՝ բույսերը կենդանիները սնկերը

Կենսոլորտի մեջ մտնող կենդանի օրգանիզմներն են՝բույսերըկենդանիներըսնկերը

Բույսեր

Բույսեր

ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐ

ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐ

3.Մուտացիաների դասակարգումը:

Մուտացիան գենոտիպի կայուն փոփոխությունն է որն իրականանում է արտաքին կամ ներքին միջավայրի ազդեցության տակ։

Մուտացիաների դասակարգում

Գոյություն ունեն մուտացիաների մի քանի դասակարգումներ՝ ըստ տարբեր չափանիշների։

  • հիպոմորֆ (փոփոխված ալլելները գործում են նույն ուղղությամբ, ինչ որ վայրի տեսակի ալլելները՝ սինթեզելով միայն ավելի քիչ քանակի սպիտակուցային նյութ), ամորֆ (մուտացիան նման է գենի գործառնության լրիվ կորստին),
  • հակաամորֆ (մուտացիոն հատկանիշը փոխվում է, օրինակ եգիպտացորենի սերմերի կարմիր գույնը փոխվում է մոխրագույնի),
  • նեոամորֆ։

Կարճ ասած՝

  • գենոմային,
  • քրոմոսոմային,
  • գենային

4. Քրոմոսոմային և գենային մուտացիաներ:

Քրոմոսոմային մուտացիա

Այդ ժամանակ տեղի են ունենում առանձին քրոմոսոմների կառուցվածքի խոշոր փոփոխություներ։ Այդ դեպքում դիտվում է մեկ կամ մի քանի քրոմոսոմների գենետիկական նյութի կորուստ  կամ կրկնապատկում, ինչպես նաև առանձին քրոմոսոմների հատվածների կողմնորոշման փոփոխություն, և գենետիկական նյութի տեղափոխություն մեկ քրոմոսոմից մյուսի վրա: Գենային մակարդակով ԴՆԹ-ի սկզբնական կառուցվածքի փոփոխությունները մուտացիայի ազդեցության տակ նվազ նշանակալից են, քան քրոմոսոմային մուտացիաների դեքում, սակայն գենային մուտացիաերը առավել հաճախ են հանդիպում։

Գենային մուտացիա

Դրա արդյունքում տեղի են ունենում մեկ կամ մի քանի նուկլեոտիդների փոփոխություններ, դելեցիաներ, ներդրումներ և տրանսլոկացիաներ, դուպլիկացիաներ և ինվերսիաներ՝ գեների տարբեր հատվածներում, այն դեպքում, երբ մուտացիայի ազդեցության տակ փոփոխվում է միայն մեկ նուկլեոտիդ, ապա խոսքը կետային մուտացիաների մասին է։ Քանի որ ԴՆԹ-ի կազմի մեջ մտնում են միայն երկու տիպի ազոտային միացություններ` պուրիններ և պիրիմիդիններ, ապա հիմքերի փոփոխությամբ բոլոր կետային մուտացիաները բաժանվում են երկու դասի՝ տրանզիցիա (պուրինի փոփոխությունը պուրինով և պիրիմիդինի փոփոխությունը պիրմիդինով) և տրանսվերսիա (պուրինի փոփոխությունը պիրիմիդինով և հակառակը)։ Հնարավոր են գենային մուտացիաների հետևյալ գենետիկական հետևանքները.

  • կոդոնի իմաստի պահպանում՝ գենետիակական կոդի ընդարձակվածության պատճառով (նուկլեոտիդի հոմանիշային փոփոխություն),
  • կոդոնի իմաստի փոփոխություն, որը հանգեցնում է պոլիպեպտիդային շղթայի համապատասխան մասում ամինաթթուների փոխարինման (միսսենս-մուտացիա),
  • անիմաստ կոդոնի առաջացում (նոնսենս- մուտացիա)։
  • Երեք անիմաստ կոդոն՝ ամբեր – UAG, օխր- UAA և օպալ- UGA (սրանց համապատասխան էլ ստացվում են մուտացիաների անվանումները, որոնք բերում են անիմաստ տրիպլետների առաջացմանը՝ ամբեր-մուտացիա) հետադարձ փոփոխություն։

 Ըստ գեների արտահայտման (էքսպրեսիայի) վրա ազդեցության՝ մուտացիաները բաժանվում են 2 կատեգորիայի՝

  1. հիմքերի զույգերի փոփոխման տիպի մուտացիաներ
  2. հաշվառման շրջանակի շեղման տիպի (frameshift)։ Վերջիններս իրենցից ներկայացնում են դելեցիաներ կամ նուկլեոտիդների մեջբերումներ, որոնց թիվը բազմապատիկ չէ երեքի, ինչը կապված է գենետիկական կոդի եռահյուսման հետ։

Առաջնային մուտացիան հաճախ անվանում են ուղիղ մուտացիա, իսկ գենի ելակետային կառուցվածքը վերականգնող մուտացիան՝ հակառակ մուտացիա կամ ռեվերսիա։ Մուտանտ օրգանիզմի մոտ ելակետային ֆենոտիպի վերադարձը մուտացիոն գործառույթի՝ վերականգնման հետևանքով, տեղի է ունենում ոչ թե իրական ռեվերսիայի հաշվին, այլ նույն գենի կամ մեկ ուրիշ՝ ոչ ալլելային գենի այլ հատվածում մուտացիայի հետևանքով։ Այդ դեպքում հետադարձ մուտացիան անվանում են սուպրեսսորային։ Այն գենետիկական մեխանիզմները, որոնց շնորհիվ տեղի է ունենում մուտանտ ֆենոտիպի սուպրրեսիան, խիստ բազմազան են։

5. ՈՒռուցքներ և ուռուցքածին բջիջներ:

Ուռուցքները (նորագոյացություններ, բլաստոմաներ) իրենցից ներկայացնում են օրգանիզմի սովորական ձևն ու ֆունկցիան կորցրած բջիջներից կազմված հյուսվածքների ավելցուկային տարաճումներ։

Դրանց առանձնահատկությունն այն է, որ շարունակում են բազմանալ նաև ուռուցք առաջացնող գործոնի ազդեցությունն ընդհատելուց հետո։ Ուռուցքային բջիջնեիի տաիաճումը տեղի է ունենում հատուկ օրենքներով։ Այդ բջիջների նոր հատկությունները փոխանցվում են իրենց սերունդներին։ Ուռուցքները կազմված են բուն հյուսվածքից (պարենքիմ) և շարակցահյուսվածքային պատյանից (ստրոմա)։ Բուն հյուսվածքը կազմում է նրա հիմնական զանգվածը, որով որոշվում են ուռուցքի աճն ու բնույթը։ Շարակցահյուսվածքային պատյանի մեջ մտնում են ուռուցքները սնող արյան անոթներն ու նյարդերը։

6. Բույսերի և կենդանիների սելեկցիա դրանց դերն մարդու կյանքում և բնության մեջ:

Բույսերի սելեկցիայի հիմնական խնդիրն է ստանալ այնպիսի արդյունավետ սորտեր, որոնք կարող են օժտված լինել բարձր բերքատվությամբ։

Բույսերի սելեկցիայի հիմնական մեթոդներն են ընտրությունըհիբրիդացումը և հետերոզիսը։ Ընտրությունը լինում է զանգվածային և անհատական։ Զանգվածային ընտրության ժամանակ առանձնացնում են այնպիսի առանձնյակներ, որոնք ունեն միանման ֆենոտիպ և բազմացման ժամանակ առաջացնում են ճեղքավորում։

Սելեկցիան բուսական և կենդանական աշխարհի էվոլյուցիայի ձևերից է և ենթարկվում է նույն օրենքներին, ինչ տեսակների էվոլյուցիան բնության մեջ, բայց բնական ընտրությունը, մասնակիորեն, այստեղ փոխարինվել է արհեստականով։ Սելեկցիան մեծ դեր ունի բնակչությանը պարենամթերքով ապահովելու գործում։

Հասարակ սելեկցիայի և ընտելացման միջոցով մարդկությունն արդեն նեոլիթի ժամանակաշրջանում ուներ գրեթե բոլոր ժամանակակից պարենային բույսերի մշակովի ձևերը և ընտանի կենդանիները։

Գիտատեսական հիմք

Սելեկցիայի գիտատեսական հիմքը գենետիկան է։ Այն սերտորեն կապված է կարգաբանության, անատոմիայի, մորֆոլոգիայի, ֆիզիոլոգիայի, բույսերի և կենդանիների էկոլոգիայի, կենսաքիմիայի, իմունոլոգիայի, բուսաբուծության, անասնաբուծության (զոոտեխնիկա), ֆիտոպաթոլոգիայի, միջատաբանության և այլ գիտությունների հետ, օգտագործում է դրանց հետազոտման մեթոդները և եղանակները։

Զարգացում

Sectio caesarea.jpg

Սելեկցիայի զարգացման համար բացառիկ նշանակություն ունեն նաև սաղմնաբանությունը, փոշոտման և բեղմնավորման կենսաբանությունը, հյուսվածաբանությունը և մոլեկուլային կենսաբանությունը։ Ըստ Ն. Ի. Վավիլովի սահմանման սելեկցիան, որպես գիտություն, բնորոշվում է բարձր կոմպլեքսայնությամբ։ Չ. Դարվինի էվոլյուցիան տեսությունը, Գ. Մենդելի օրենքը, մաքուր գծերի և մուտացիաների մասին ուսմունքը սելեկցիոներներին հնարավորություն տվեցին մշակել բուսական և կենդանական օրգանիզմների ժառանգականության նպատակադիր կառավարման մեթոդներ։

Բույսերի և կենդանիների անհատական ընտրության հիմքում ընկած են մաքուր գծերի, հոմո- և հետերոզիգոտության, ֆենոտիպի և գենոտիպի չնույնացման եղած գենետիկական պատկերացումները։ Հատկանիշների անկախ ժառանգման և ազատ համակցման (կոմբինացիայի) օրինաչափությունները սերնդում դարձան հիբրիդացման և խաչասերման տեսական հիմքը, որոնք ընտրության հետ սելեկցիայի հիմնական մեթոդներից են։ Գենետիկայի հետագա զարգացման շնորհիվ ստեղծվեցին եգիպտացորենի, սորգոյի, վարունգի, լոլիկի, ճակնդեղի, խոշոր եղջերավոր կենդանիների և թռչունների խառնացեղերի, հետերոզիսային հիբրիդներ, արհեստական մուտացիաներ և պոլիպլոիդ ձևեր։

Պատմություն

Carrots of many colors.jpg

Սելեկցիան ծագել է բույսերի մշակության և կենդանիների ընտելացման հետ միաժամանակ։ Մարդը մշակելով բույս և բազմացնելով կենդանիներ, սկսել է ընտրել և բազմացնել առավել մթերատուներին, որը նպաստել է դրանց ակամա բարելավմանը։ Այդպես հազարամյակներ առաջ ստեղծվել է հասարակ սելեկցիա։ Հին սելեկցիոներներն ստեղծել են պտղատու բույսերի, խաղողի շատ սորտերև կենդանիների ցեղեր։ Նրանց հայտնի էր ժամանակակից սելեկցիայի մի շարք մեթոդներ և գործադրաձևեր (օրինակ, արհեստական փոշոտում)։

Երկրագործության և անասնապահության զարգացմանը զուգընթաց արհեստական ընտրությունը կրեց զանգվախային գիտակցական բնույթ, և ձևավորվեց ժողովրդական սելեկցիա, ստեղծվեց այժմյան գյուղատնտեսական բույսերի և կենդանիների մեծ բազմազանությունը։ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին Մեծ Բրիտանիայում ստեղծվեցին առաջին սելեկցիոն բուծարանները, կազմակերպվեց տոհմային անասնաբուծությունը։ Բույսերի սելեկցիայի տեսության հետագա զարգացումն իր գործնական արդյունքներով կապված է Ի. Վ. Միչուրինի անվան հետ։

Գիտական սելեկցիայի զարգացման գործում իր ավանդն ունի Կ. Ա. Տիմիրյազևը, նրա տեսությունը ժառանգականության ձևերի և դասակարգման մասին։ Ժառանգականության փոփոխականության մեջ Ն. Ի. Վավիլովի բացահայտած հոմոլոգ շարքերի օրենքը, մշակովի բույսերի առաջացման կենտրոնների մասին տեսությունը, սելեկցիայի էկոլոգիական աշխարհագրական սկզբունքները, բույսերի և ելանյութի իմունիտետի մասին ուսմունքը լայնորեն սկսեցին կիրառվել սելեկցիայում։ Կենդանիների սելեկցիայի գենետիկական հիմունքների զարգացման գործում խոշոր ներդրում ունեն Մ. Ֆ. Իվանովը, Պ. Ն. Կուլեշովը, Ա. Ս. Սերեբրովսկին։

Վավիլովի և նրա հետնորդների կողմից համամիութենական բուսաբուծության ինստիտուտում ստեղծված բույսերի հավաքածուն՝ 300 հազարից ավելի նմուշներով, ընդգրկում է աշխարհի մշակովի բույսերի և վայրի ձևերի գրեթե ամբողջ բազմազանությունը, որն արժեքավոր ելանյութ է սելեկցիայի համար։

Սելեկցիայում կիրառվող հիմնական մեթոդներ

Սելեկցիայում կիրառվող հիմնական մեթոդներն են. ընտրությունը, խաչասերումը, մուտագենեզը, ինցուխտը, պոլիպլոիդան և այլն։ Հաճախ այս մեթոդները համատեղ են կիրառվում։ Բույսերի սելեկցիան տարվում է բերքատվության բարձրացման, որակի լավացման, հիվանդությունների և վնասատուների նկատմամբ կայուն, ցրտադիմացկուն, երաշտադիմացկուն սորտերի, իսկ անասնաբուծության մեջ՝ մթերատվության և արտադրանքի որակի, պտղաբերության, մորթու գույնի, տեղական պայմաններին հարմարած ցեղերի ստեղծման ուղղությամբ։

Ակնառու են սելեկցիայի արդյունքներն անասնաբուծության մեջ։ Բուծվել են արժեքավոր բարձր մթերատու տավարի կոստրոմյան, ղազախական սպիտակագլուխ, ոչխարների՝ ասիական, Կրասնոյարսկի, ղազախական արխարամերինոս և այլ ցեղեր։ Թռչնաբուծությունում ստացվել են գծեր, որոնք օգտագործվում են մսատու և ձվատու վաղահաս հիբրիդների ստեղծման համար։

3 ՐԴ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆԻ ԱՄՓՈՓՈՒՄ ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱՅԻՑ

Սինուս և կոսինուս ֆունկցիաների հատկություններն ու գրաֆիկները

y=sinx ֆունկցիայի հատկությունները

Դիտարկենք y=sinx ֆունկցիան, որի արժեքը x կետում հավասար է x ռադիան անկյան սինուսին:

1. y=sinx ֆունկցիայի որոշման տիրույթն ամբողջ թվային առանցքն է՝ D(sinx)=R:


2. y=sinx ֆունկցիայի արժեքների բազմությունը [−1;1] հատվածն է:


3. y=sinx ֆունկցիան պարբերական է T=2π պարբերությամբ: 


4. y=sinx ֆունկցիան կենտ է:


5. sinx=0, երբ x=πn,n∈Z: 


6. y=sinx ֆունկցիայի մեծագույն արժեքը 1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=π2+2πn,n∈Z կետերում: 


7. y=sinx ֆունկցիայի փոքրագույն արժեքը −1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=−π2+2πn,n∈Z կետերում:


8. y=sinx ֆունկցիան դրական է (2πn;π+2πn) արգումենտների համար, և բացասական է

(π+2πn;2π+2πn) արգումենտների համար, որտեղ n∈Z:

9. y=sinx ֆունկցիան աճում է [−π2+2πn;π2+2πn] հատվածներում և նվազում է [π2+2πn;3π2+2πn] հատվածներում, որտեղ n∈Z:

Հաշվի առնելով թվարկված հատկությունները, կառուցում ենք y=sinx ֆունկցիայի գրաֆիկը:

y=cosx ֆունկցիայի հատկությունները

Դիտարկենք y=cosx ֆունկցիան, որի արժեքը x կետում հավասար է x ռադիան անկյան կոսինուսին:

1. y=cosx ֆունկցիայի որոշման տիրույթը ամբողջ թվային առանցքն է՝ D(cosx)=R:

2. y=cosx ֆունկցիայի արժեքների բազմությունը [−1;1] հատվածն է:

3. y=cosx ֆունկցիան պարբերական է T=2π պարբերությամբ: 

4. y=cosx ֆունկցիան զույգ է:

5. cosx=0, երբ x=π2+πn,n∈Z: 

6. y=cosx ֆունկցիայի մեծագույն արժեքը 1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=2πn,n∈Z կետերում:

7. y=cosx ֆունկցիայի փոքրագույն արժեքը −1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=π+2πn,n∈Z կետերում:

8. y=cosx ֆունկցիան դրական է (−π2+2πn;π2+2πn) արգումենտների համար, և բացասական է (π2+2πn;3π2+2πn) արգումենտների համար, որտեղ n∈Z:

9. y=cosx ֆունկցիան աճում է [−π+2πn;2πn] հատվածներում և նվազում է [2πn;π+2πn] հատվածներում, որտեղ n∈Z:

Հաշվի առնելով թվարկված հատկությունները, կառուցում ենք y=cosx ֆունկցիայի գրաֆիկը

Համաձայն բերման բանաձևի՝ cosx=sin(π2+x): Հետևաբար, 

y=cosx ֆունկցիայի գրաֆիկը ստացվում է y=sinx ֆունկցիայի գրաֆիկը π2 միավորով դեպի ձախ տեղաշարժի միջոցով:

Թվի արկսինուսը և արկկոսինուսը

  1. y = arcsin x ֆունկցիայի հատկություններն ու գրաֆիկը

x թվի արկսինուս կոչվում է [−π2;π2] հատվածի այն թիվը, որի սինուսը x-ն է: 

Հիշենք, որ y=sinx ֆունկցիան [−π2;π2] հատվածում խիստ աճում է, հետևաբար հակադարձելի է:

Յուրաքանչյուր x∈[−1;1] թվին համապատասխանեցնելով y=arcsinx թիվը՝ ստանում ենք [−1;1] հատվածում որոշված ֆունկցիա՝ y=arcsinx,−1≤x≤1

y=arcsinx-ը y=sinx-ի հակադարձ ֆունկցիան է, որտեղ −π2≤x≤π2

Հետևաբար,

ա) կամայական x∈[−1;1] թվի համար sin(arcsinx)=x,

բ) կամայական −π2≤x≤π2 թվի համար arcsin(sinx)=x:

y=sinx-ի հատկությունների միջոցով կարելի է ստանալ նրա հակադարձ ֆունկցիայի՝ y=arcsinx-ի հատկությունները: Մասնավորապես, y=arcsinx-ի, որտեղ −π2≤x≤π2, գրաֆիկը համաչափ է y=sinx-ի գրաֆիկին՝ y=x առանցքի նկատմամբ:  

11.png

y=arcsinx ֆունկցիայի հատկությունները

1. y=arcsinx ֆունկցիայի որոշման տիրույթը [−1;1] հատվածն է: 

2. y=arcsinx ֆունկցիայի արժեքների բազմությունը [−π2;π2] հատվածն է:

3. y=arcsinx-ը աճող ֆունկցիա է: 

4. y=arcsinx ֆունկցիան կենտ է՝ arcsin(−x)=−arcsinx

2. y = arccos x ֆունկցիայի հատկություններն ու գրաֆիկը

x թվի արկկոսինուս կոչվում է [0;π] հատվածի այն թիվը, որի կոսինուսը x-ն է:

Հիշենք, որ y=cosx ֆունկցիան [0;π] հատվածում խիստ նվազում է, հետևաբար, հակադարձելի է:

Յուրաքանչյուր x թվին [−1;1]-ից համապատասխանեցնելով y=arccosx թիվը, ստանում ենք [−1;1] հատվածում որոշված ֆունկցիա՝ y=arccosx

y=arccosx-ը y=cosx-ի հակադարձ ֆունկցիան է, որտեղ x∈[0;π]

Հետևաբար,

ա) կամայական x∈[−1;1] թվի համար cos(arccosx)=x,

բ) կամայական x∈[0;π] թվի համար arccos(cosx)=x:

y=arccosx-ի գրաֆիկը համաչափ է y=cosx-ի գրաֆիկին y=x առանցքի նկատմամբ:

12.png

 y=arccosx ֆունկցիայի հատկությունները

1. y=arccosx ֆունկցիայի որոշման տիրույթը [−1;1] հատվածն է: 

2. y=arccosx ֆունկցիայի արժեքների բազմությունը [0;π] հատվածն է: 

3. y=arccosx ֆունկցիան նվազող է: 

4. arccos(−x)=π−arccosx

Լոռու մարզի ռազմավարություն

Մասնակիցներ ՝

Հասմիկ Խաչատրյան

Քնարա Հովհաննիսյան

Ժաննա Նավոյան

Արամո Գրիգորյան

Ընդհանուր բնութագիրը՝

Աշխարհագրական դիրքը՝ Հայաստանի Հանրապետության հյուսիս
Բնակավայրերը՝ ծովի մակերևույթից 520-ից 1800մ բարձրության վրա
Պետական սահմանը՝ Վրաստանի Հանրապետության հետ՝ 110 կմ
Տարածությունը` 3799 քառ. կմ
Բնակչության թիվը` 212.6 հազար մարդ, այդ թվում`
քաղաքային – 125.4 հազար մարդ,
գյուղական – 87.2 հազար մարդ,
Մարզի համայնքների թիվը` 56, որից՝
Խոշորացված համայնքներ -11
Մարզկենտրոնը` ք. Վանաձոր
Կառավարման ձևը – տարածքային կառավարում
Ազգային կազմը`
հայեր – 97.0 %,
ռուսներ – 1.5 %,
հույներ – 1.0 %,
այլ ազգություններ – 0.5 %:

ՀՀ Լոռու մարզը տարածքի մեծությամբ երրորդն է հանրապետությունում (զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի 12.7 %-ը): Գտնվում է հանրապետության հյուսիսում, սահմանակից է Վրաստանի Հանրապետությանը (110կմ երկարությամբ), արեւմուտքից Շիրակի, արեւելքից Տավուշի, հարավից Կոտայքի եւ Արագածոտնի մարզերին: Սահմանամերձ բնակավայրերն են Արծնի, Ապավեն, Ձորամուտ, Պաղաղբյուր, Ջիլիզա: Մարզի տարածքով են անցնում Թբիլիսի-Երեւան երկաթուղու մի հատվածը:
Լոռու մարզում 2016-2017թթ.ին համայնքների խոշորացման արդյունքում Լոռու մարզը իր մեջ ընգդրկում է 56 համայնք: Բնակավայրերի թիվն է 130, որից 8 քաղաքային բնակավայր, 122 գյուղական բնակավայր: Մարզի 5000-ից ավել բնակչություն ունեցող համայնքների թիվը 12-ն է (Վանաձոր, Ալավերդի, Ստեփանավան, Սպիտակ, Տաշիր, Ախթալա, Գուգարք, Սարչապետ, Մեծավան, Գյուլագարակ, Լոռի Բերդ, և Օձուն համայնքները):

Զարգացումն ու ռազմավարությունը

ՀՀ Լոռու մարզի 2017-2025 թվականների զարգացման ռազմավարությունը համահունչ է
Հայաստանի Հանրապետության 2014-2025թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարության և Հայաստանի Հանրապետության 2016-2025թթ. տարածքային զարգացման ռազմավարության հիմնական գերակայություններին:
Դա կնպաստի հանրապետությունում աղքատության հաղթահարման ռազմավարական գերակա նպատակ հռչակված տարածքային համաչափ զարգացման խնդրի, ինչպես նաև ՀՀ Լոռու մարզի համայնքների զարգացման ծրագրերում ներառված առաջնահերթ հիմնախնդիրների և մարտահրավերների արդյունավետ լուծմանը: Ծրագիրը կազմվել է մարզի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վերլուծությամբ, մարզի ուժեղ և թույլ կողմերի վերհանմամբ, հնարավորությունների և հնարավոր բացասական ազդեցությունների քննարկմամբ, զարգացման հիմքում դրվող նպատակների սահմանմամբ, զարգացման գերակայությունների որոշմամբ, դրանց դասակարգմամբ՝ ըստ առաջնահերթությունների, և այդ հենքի վրա խարսխված, արդեն սկսված և առաջիկայում
իրականացվելիք ծրագրերի նախանշմամբ: Դրանք իրենց կոնկրետությամբ, չափելիությամբ,
ռեսուրսահենքությամբ և իրագործելիությամբ կապահովեն ՀՀ Լոռու մարզի զարգացումն այն նպատակայնությամբ, որ 2025 թվականին ՀՀ Լոռու մարզն կունենա բազմաճյուղ, զարգացած արդյունաբերություն, արդիականացված գյուղատնտեսություն, ՏՏ ոլորտ և զարգացած զբոսաշրջություն: Ծրագրի կազմման աշխատանքները համակարգվել են Իմ կողմից: Այդ գործում իր զգալի ներդրումն է ունեցել նաև Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարությունը, ինչպես նաև ԵՄ փորձագետները:
ՀՀ Լոռու մարզի տարածքային զարգացման տեսլականն է՝ 2025թ.-ին ՀՀ Լոռու մարզը
կունենա բազմաճյուղ, զարգացած արդյունաբերություն, արդիականացված գյուղատնտեսություն, ՏՏ ոլորտ և զարգացած զբոսաշրջություն:
Ներկայիս իրավիճակի, առկա հնարավորությունների բազայի, հիմնախնդիրների և
մարտահրավերների վերլուծությամբ ու համադրությամբ կանխորոշվեց մարզի տարածքային
զարգացման տեսլականը: Ծրագրի ստեղծման գործում գնահատելի ներդրում են ունեցել ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարությունն ու ԵՄ փորձագետները, որոնք օժանդակել են տեղի թիմին՝ իրապես վերլուծություններ և դրանց հետքի վրա կանխորոշումներ սահմանելու գործում: Արդյունքում, ունենք ՀՀ Լոռու մարզի 2017-2025 թվականների զարգացման ռազմավարություն՝ հստակ և իրատես մի ծրագիր, որի իրականացման կենսական անհրաժեշտությունն անվիճելի է յուրաքանչյուր աշխատասեր ու գործարար լոռեցու համար, հնարավորություններ ստեղծող և ոգեշնչող:

Ամփոփ նկարագիր

  1. Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի 2017-2025 թվականների զարգացման
    ռազմավարությունը մարզային մակարդակի ռազմավարական փաստաթուղթ է, որը սահմանում է
    երկարաժամկետ զարգացման հեռանկարներ ու ուղղություններ ՀՀ Լոռու մարզում` հիմնվելով առկա
    իրավիճակի, մարտահրավերների և հնարավորությունների վրա: Այն բխում է ազգային
    ռազմավարական ծրագրերի պահանջներից և մասնակցային եղանակով ներգրավում բոլոր
    շահագրգիռ կողմերին:
  2. Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի տեսլականն է, ունենալ բազմաճյուղ,
    զարգացած արդյունաբերություն, արդիականացված գյուղատնտեսություն և զարգացած
    զբոսաշրջություն, ՏՏ ոլորտ, որին հասնելու նպատակով իրավիճակի վերլուծության հիման վրա
    մշակված մարզի 2017-2025 թվականների զարգացման ռազմավարությունը սահմանում է հետևյալ
    ռազմավարական նպատակները.
    1) Մինչև 2025թ. մարզի տնտեսական աճի ապահովում՝ տնտեսության վարման ինտենսիվ
    մեթոդների կիրառում, աշխատատեղերի ստեղծում, աղքատության կրճատում` մինչև 10%,
    2) Մինչև 2025թ. մարզի երեք տարածաշրջանների համաչափ զարգացման ապահովում՝
    շեշտը դնելով սահմանամերձ և թույլ զարգացած բնակավայրերի վրա,
    3) Մինչ 2025թ. ՀՀ Լոռու մարզում կբարելավվի տարածքային և տեղական զարգացման
    կառավարման կարողությունները և համակարգերը:
  3. Դրանից բխող զարգացման երեք առաջնահերթ գերակայությունները.
    1) Արտահանմանը միտված արդյունաբերության զարգացում, մասնավորապես՝ հանքային
    արդյունաբերության, թեթև արդյունաբերության, սննդի արդյունաբերության և ՏՏ ոլորտի,
    2) Ինտենսիվ գյուղատնտեսության զարգացում,
    3) Մշակութային, գյուղական տուրիզմի զարգացում, ներառյալ ձմեռային տուրիզմի և
    էկոտուրիզմի զարգացում:
  4. Ռազմավարական նպատակներին հասնելու համար ռազմավարական չափորոշիչներն են.
    1) 2025թ.-ի դրությամբ մարզի մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի ցուցանիշը հասցնել 72%-ի
    հանրապետական միջինի նկատմամբ,
    2) 2025թ.-ի դրությամբ ոչ գյուղատնտեսական ֆորմալ զբաղվածների թվի ավելացում՝ 10%-ով,
    3) 2025թ.-ի դրությամբ ակտիվ կազմակերպությունների թվի ավելացում` 12%-ով,
    4) 2025թ.-ի դրությամբ գործազրկության մակարդակը 15.7%-ից իջեցնել մինչև 8.8%-ի,
    5) 2025թ.-ի դրությամբ աղքատության մակարդակը՝ 36.2%-ից հասցնել ոչ ավել, քան 26%-ի,
    6) 2025թ.-ի դրությամբ նորագույն տեխնոլոգիաների ոլորտի մասնագետների թվի աճ՝ 20%
    7) 2025թ.-ի դրությամբ մարզային վարչակազմերի բարձրագույն կրթությամբ աշխատակիցների
    թիվը կհասնի 95%-ի,
    8) 2025թ.-ի դրությամբ մարզային և համայնքային աշխատողների 80%-ը կստանա
    վերապատրաստման ծրագրեր՝ նվիրված մարզային/տեղական զարգացմանը:
  5. Այնուհետև, թվարկվում է այն ինստիտուցիոնալ շրջանակը, այն է՝ մարզային վարչակազմը՝
    Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության
    խիստ վերահսկողության ներքո, և այլ նախարարությունների և պետական գերատեսչությունների հետ
    գործողությունների համաձայնեցման միջոցով, որոնց ջանքերով պետք է իրականացվի
    ռազմավարությունը կյանքում:
  6. ՀՀ Լոռու մարզի 2017-2025 թվականների զարգացման ռազմավարության իրականացումը
    մոնիտորինգի կենթարկվի, կվերանայվի և կգնահատվի՝ համաձայն հետևյալ սկզբունքների 1) պարբերական մոնիտորինգ և առաջընթացի գնահատում տարածքային զարգացման
    ռազմավարության նպատակներին և գերակայություններին հասնելու ուղղությամբ,
    8
    2) ռիսկեր, ռիսկերի մոնիտորինգ և նվազեցում,
    3) ՄԶՌ-ների վերանայում,
    4) ՄԶՌ-ների գնահատում:
  7. Ներկայացվում են ռազմավարության իրականացման գործընթացի և իրականացնող
    սուբյեկտների հնարավոր ռիսկերը, ռիսկերի նվազեցման գործոնները, ՄԶՌ-ի գնահատումը հետևյալ
    չափորոշիչներով.
    1) ծրագրի արդյունավետություն,
    2) ծրագրի արդյունավորություն,
    3) ծրագրի համընթացություն,
    4) ծրագրի համապատասխանություն:

Растения

Расте́ния

биологическое царство, одна из основных групп многоклеточных организмов, отличительной чертой представителей которой является способность к фотосинтезу, включающая в себя в том числе мхипапоротникихвощиплауныголосеменные и цветковые растения. Нередко к растениям относят также все водоросли или некоторые их группы. Растения (в первую очередь, цветковые) представлены многочисленными жизненными формами, наиболее распространёнными из которых являются деревьякустарники и травы.

Растения являются объектом исследования науки ботаники.

История[править | править код]

На вопрос, что называть растением, нет однозначного ответа. Первым на этот вопрос попытался ответить древнегреческий философ и учёный Аристотель, поместив растения в промежуточное состояние между неодушевлёнными предметами и животными. Он определил растения как живые организмы, которые не способны самостоятельно передвигаться (в противоположность животным). Позднее были открыты бактерии и археи, которые никак не подпадали под общепринятое понятие растений. Уже во второй половине XX века грибы и некоторые типы водорослей были выделены в отдельные категории, поскольку не имеют сосудистой и корневой системы, которая присутствует у других растений.

Վահանանց և Վարդանանց պատերազմի նմանությունները և տարբերությունները

Վարդանանց և Վահանանց պատերազմները շատ նվիրական և հայրենասիրական էին։ Պատերազմի ժամանակ զոհվեցին լիքը հայեր, բայց դրա շնորհիվ Հայաստանի Արևելյան մասը դարձավ անկախ պետտություն և չեղավ ուրիշների տիրապետության տակ։ Պաշտպանել կրոնափոխությունից։ Երկու պատերազմների նմանությունները այն էին, որ երկու պատերազմերում էլ պատերազմում էին պասիկների հետ։ Երկու պատերազմներն էլ տեղի են ունեցել 5-րդ դարում։ Նմանությունը այն էր, որ երկու պատերազմերում էլ կառավարել են Մամիկոնյանները։ Երկու տեպքում էլ պարսկաստանը ուզում էր կրոնափոխություն։ Տարբերությունը այն էր, Վարդանանցում սպարապետը զոհվեց, իսկ երկրորդում ոչ։ Տարբերությունը այն էր, որ Վահանանցում պարսիկները բռնի ձևով էին ուզում կրոնափոխություն, իսկ Վահանանցում սիրաշահելով։ Տարբերությունը այն էր, որ Վահանանց պատերազմում ժողով են արել Շիրակում և նոր որոշել ապստամբել, իսկ Վարդանանց պատերազմի ժամանակ մերժել են Հազկերտին Արտաշատում։

Պետրոս Աբրահամի Դուրյան

Պետրոս Աբրահամի Դուրյան այ բանաստեղծ, դրամատուրգ։

Պետրոս Դուրյանի իսկական ազգանունը եղել է Զըմպայան։ Զըմպայան էին գրվում նաև Սարգսի զավակները, մինչև որ Պետրոսը ճեմարանական բառարանում գտավ զըմպա բառի հայերենը՝ տոհմական ազգանունը փոխելով Դուրյանի:

Դուրյանն ասում է, որ «հայրը օրական հաց ճարող, բայց պատվավոր երկաթագործ մ՚ է»։ Հայրը՝ Աբրահամը, եղել է դարբին։ Քանի դեռ ընտանիքը սակավանդամ էր, հայրը կարողացավ խնայողություններ անել, գնեց երկհարկանի փայտաշեն մի տուն։ Բայց 1850-ական թվականների վերջերից վիճակը փոխվեց։ Եվրոպան Պոլիս էր արտահանում էժան ապրանքներ։ Երկաթագործի պատրաստած իրերը այլևս չէին սպառվում։ Ընտանիքի կարիքները հոգալու համար հայրը ստիպված էր սենյակները վարձով տալ։

Մայրը՝ Արուսյակ դեռ օրիորդ, կորցրել էր քույրերին և եղբայրներին, հետագայում՝ երկու աղջկան (2 տարեկան և 6 տարեկան) և երկու տղային։ Պետիկը (այսպես էին տնեցիները դիմում Պետրոս Դուրյանին) մոր հետ շատ էր կապված, նրանից գրեթե անբաժան էր։

Մանկություն և կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1851 թվականի մայիսի 20-ին Կոստանդնոպոլսի Սկյուտար շրջանի Նոր թաղում (Ենի մահալե), երկաթագործի ընտանիքում[2]։ Մանկության և պատանեկության տարիներն անցել են բավականին աղքատ պայմաններում։

Երբ մանուկ էի, խաղալիք չունենալով՝ մորս գուլպա հյուսած ատեն կծիկովրը կխաղայի, երբ խելահաս եղա՝ բազմոցին տեղ տախտակամածին վրա փռած հին գորգի մը վրա կնստեի, երբ պատանի եղա շատ անգամ արցունքս մորմես ծածկելով կուտեի ցամաք հացը»– Պետրոս Դուրյան


1857 թվականին` 6 տարեկան հասակում Դուրյանը դարձել է Սկյուտարի ճեմարանի ձրիավարժ աշակերտ։ Ճեմարանում ուսումնառության առաջին տարիներին աչքի չի ընկել առաջադիմությամբ։

Այդ դպրոցում որպես ուսուցիչ պաշտոնավարել է հայ մեծանուն երգիծաբան Հակոբ Պարոնյանը, որն անչափ սիրել է Դուրյանին և խոր ազդեցություն թողել նրա վրա[3]։ Ճեմարանական Դուրյանի գրական հետաքրքրությունները եղել են բազմակողմանի։ Ճեմարանական տարիներին հեղինակել է տաղեր, թատերախաղեր, կատարել թարգմանություններ։

Սկյուտարի ճեմարանը Դուրյանն ավարտել է 1867 թվականին։

Աշխատանքային գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճեմարանն ավարտելուց հետո՝ ծնողները նրան տեղավորում են աշխատանքի։ Դուրյանը դառնում է սեղանավոր Մարտիկ աղայի գրագիրը։ Այդ անսովոր պաշտոնում նա ոչ մի եռանդ ցույց չի տվել, առուծախի հաշիվները չեն հետաքրքրել նրան։ Իննամսյա ծառայությունից հետո Դուրյանը թողել է խանութը։ 1868 թվականին փորձել է զբաղվել հասարակական գործունեությամբ։ Գաբրիել քահանա Խանճյանի նորաբաց վարժարանում անվճար հայերեն է դասավանդել բարձր դասարանների աշակերտներին։ Պողոս Դելփյանի հետ Սելամիեում հիմնել է ընթերցասիրաց ընկերություն։ Կարիքի մեջ գտնվող ընտանիքին օգնելու համար պատանին փորձում էր հարմար աշխատանք գտնել։ Լինում է դեղագործի աշակերտ, խմբագրատան քարտուղար, տնային ուսուցիչ, դերասան։ Բայց այդ զբաղմունքներից ոչ մեկը նրա սրտով չէր։ Նա շատ էր տանջվում, որ ծնողներին չի կարողանում օգտակար լինել։

Երիտասարդ Դուրյանը Հակոբ Վարդովյանի «Թատրոն օսմանիեին» առաջարկում է բեմադրել իր «Վարդ և Շուշան» թատերախաղը։ 1869 թվականին Կետիկ Փաշայում առաջին անգամ բեմադրվել է այս ներկայացումը։ Երաժշտության հեղինակը եղել է Տիգրան Չուխաջյանը։ Բեմադրության հաջող ընթացքից հետո, Վարդովյանը և Դուրյանը սկսում են համագործակցել։ Դուրյանը ոչ միայն իր թատերախաղերը գրում էր բացառապես Վարդովյանի թատրոնի համար, այլև հանդես էր գալիս նրա հրապարակային պաշտպանությամբ։ Իր հերթին Վարդովյանը «ջանք ու եռանդ» չէր խնայում դրանք բեմադրելու համար։

1869 թվականը դարձավ Դուրյանի հրապարակախոսային գործունեության վերելքը։ Դեռևս փետրվարին «Վարդ և Շուշան» ներկայացման հետ Վերգինե Դարադաշյանի արտասանությամբ «Թատրոն օսմանիեի» բեմից հնչել էր նրա «Հիշատակ» խորագրով մի «տաղերգություն», որ դժբախտաբար չի պահպանվել։ Նույն տարվա հոկտեմբերի 2-ին «Օրագիր ծիլն Ավարայրվո» թերթում հրապարակվեց «Ձոն առ Հայրիկն Խրիմյան ազգասեր նորընտիր պատրիարք Կ Պոլսո» բանաստեղծությունը, որ Դուրյանի առաջին տպագիր գործն է։ «Ձոնը» շարժել է ընթերցողների հետաքրքրությունը և «Օրագիրի» խմբագրությունը մի քանի օր անց գրողի մասին տպագրել է կենսագրական ծանոթություն։ Խրիմյանին ձոնված բանաստեղծությունը հավանել է նաև Խորեն Նարպեյը։ Վերջինս իր մոտ է հրավիրել Դուրյանին, զրուցել՝ խոստանալով ոչ միայն աշխատանք գտնել, այլև հրատարակել տաղերը։ Նրա միջնորդությամբ Դուրյանը դարձել է Որդիկ բեյի տնային ուսուցիչը։

Որդիկ բեյը կրճատել է նրա ամսական աշխատավարձը, և Դուրյանը թողել է աշխատանքը։ Այդ առիթով նա իր ընկերոջը գրել է․

«Հիմակվան գործատերերը կով կուզեն գործածելու և աշխատցնելու, ոչ թե մարդ»[4]


Կարիքը ստիպում է նրան դառնալ դերասան, ընդունվել Վարդովյանի թատերախումբը։ «Սկյուտարի սոխակ» բեմական գործունեությունը կարճ է տևել։ «Թատրոն օսմանիեի» տնօրեն Հակոբ Վարդովյանը Դուրյանի հետ վատ է վարվում, և նա ստիպված թողնում է թատրոնը։ Դուրյանը նորից մնում է անգործ և ամբողջովին նվիրվում գրական աշխատություններին։

Մահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անապահով տնտեսական վիճակը և անընդհատ աշխատանքը քայքայեցին Դուրյանի առողջությունն ամբողջովին։ 1871 թվականի սկզբներին երևում են բանաստեղծի մահացու հիվանդության՝ թոքախտի առաջին նշանները։ 1871 թվականի վերջին Դուրյանն արդեն անկողնային հիվանդ էր։ Դերասան Հրաչյան իր ինքնակենսագրականում հիշում է Ազիզիե թատրոնում (Սկյուտարի Ազիզիե թաղամաս) Վարդովյանի թատերախմբի ամառային սեզոնի առաջին փորձը, թե ինչպես Դուրյանը տետրակը թևի տակ դրած բեմ բարձրացավ․ նա եկել էր իր «Թատրոնը» ներկայացնելու և ակնկալում էր, որ Վարդովյանն այն կընդգրկի իր թատերախմբի խաղացանկում։

Ներս մտավ պատանի մը՝ երկար հասակով ու երկայն վզով, ուներ երկայն քիթ, գունատ էր։ Մոխրագույն ու շատ մաշված զգեստ էր հագած. թևքին տակ կար տետրակ մը։ Երբ երևցավ, դերասանուհիները սկսան ծիծաղ՝ ըսելով. «Քա՛, Թերեզա՛, քուկինդ եկավ»։ Իսկ Թերեզան պատասխանեց. «Այնքան գունատ է, որ ինձ պետք չէ, շուտով կմեռնի»։ Ես լսեցի այդ խոսքերը, բայց չէի կարծեր, թե պատանին ալ լսած էր։․․․ Երբ իր մահեն հետո կարդացի անոր բանաստեղծությունները, ան ատեն իմացայ, թե ան էլ լսած էր Թերեզա Չուխաճեանի խոսքերը, քանի որ գրել էր[5]․Շատերը զիս մերժեցին,
«Քնար մ՝ունի սոսկ – ըսին.
Մին՝ «դողդոջ է, գույն չունի-»
Մյուսն ալ ըսավ – «Կը մեռնի»։– Ազնիվ Հրաչյա


Պետրոս Դուրյանը մահացել է 1872 թվականի հունվարի 21-ին, 21 տարեկան հասակում։ Նրա մահից հետո լույս է տեսել նրա առաջին գիրքը։ Այս խոսքերը Դուրյանն ասել է մահից մեկ օր առաջ։

Հարգս չգիտցան, բայց պիտի փնտրեն զիս։

Գրական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դուրյանի բուն ստեղծագործական կյանքը սկսվել է ճեմարանն ավարտելուց հետո։ Մինչև 1871 թվականին գրողը հիմնականում նվիրվեց թատերգությանը։ Դուրյանը մեծ հետաքրքրությունը է ունեցել դեպի պատմական թեմատիկան։ Պատճառներից մեկն այն է, որ արևմտահայ թատրոնի բեմահարթակ կարող էին բարձրանալ առաջին հերթին պատմական ողբերգությունները։ Դուրյանն իր պատմական թատերախաղերը համարել է «երևակայության հեղեղներուն արտադրած կաթիլներ»[3]։

Իր ողբերգություններում հեղինակը պաշտպանում է ավանդական մի մտայնություն. նա համոզված է, որ հայ ժողովրդին բաժին ընկած անցյալ ու ներկա աղետների միակ պատճառը անմիաբանությունն ու մատնությունն են։ Բայց դրա հետ միասին գրողի բոլոր պատմական թատերախաղերում առկա են ժողովրդավարական տրամադրություններ։

Իր ստեղծագործական կյանքի վերջին տարում Դուրյանը ոչ միայն չի գրել նոր ողբերգություններ, այլև կիսատ է թողել «Տիգրան Բ», «Կործանումն Հռովմա» և «Շահատակությունք հայոց» թատերախաղերը, որոնք Դուրյանը ձեռնարկել է 1870 թվականին։ Կիսատ թողնելու հիմնական պատճառն այն է, որ Դուրյանին այլևս չեն հետաքրքրել պատմահայրենասիրական ողբերգությունները։

Նոր թատրերգության խնդիրները Դուրյանն արծարծել է «Թատրոն կամ Թշվառների» «Հառաջաբանում», որ ըստ ամենայնի գրական ուշագրավ վավերաթուղթ է, ինչպես նաև բուն թատերախաղում՝ մի քանի երկրորդական գործող անձանց միջոցով։ Նա խոստովանում է, որ իր «Ժամանակակից թատերախաղը» «դժվարին» և «հանդուգն» մի ձեռնարկում է, որ նպատակ ունի դրանով «օրինակ ըլլալ ուրիշ թատերագրաց, որ ավելի արդի ընտանե կան անցքերը պարունակող բարոյալից թատերախաղեր հորինելու աշխատին, որով ավելի օգուտ կրնան ընծայել հայ հասարակության, քան թե ազգային հին դյուցազնությունը ողբերգությանց վերածելով»[3]։

Գրել է բանաստեղծություններդրամաներ, զբաղվել է հրապարախոսությամբ (եղել է «Օրագիր ծլին Աւարայրւո» թերթի օգնական խմբագիր), կատարել թարգմանություններ (Վիկտոր Հյուգո՝ «Թագավորը զվարճանում է», Շեքսպիր՝ «Մակբեթ» և այլն)։ 1869 և 1871 թվականներին «Օրագիր ծլին Աւարայրւո», «Մեղու»«Եփրատ»«Մամուլ» պարբերականներում տպագրել է տաղեր։ Գրական ժառանգության զգալի մասը (երգիծական ոտանավորներ, «Տիգրան Բ», «Կործանումն Հռովմա», «Շահատակությունք Հայոց» ողբերգությունները, թարգմանություններ, բազմաթիվ նամակներ) չեն պահպանվել։

Թատերախաղեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրական ասպարեզ մտնող Դուրյանին խորապես մտահոգել է հայ թատրոնի վիճակը։ «Թատրոն» հոդվածում (1869 թվական, դեկտեմբեր) նա մերժում է թատրոնը զբոսատեղի դիտելու մտայնությունը։ Պատճառը մատուցելով «Արևելյան թատրոնին», հոդվածագիրը դժգոհություն էր հայտնում դրանից հետո հանդես եկած «այլևայլ անուններով թատերական խումբերի ու վարչությունների» գործունեությունից, որոնք ի վերջո հանգեցնում են Ալգազարի թատրոնի տխուր իրողությանը։ Նրա համոզմամբ հարկավոր էր ունենալ ազգային թատրոն։ Այդպիսին կարող էր դառնալ ՚Լարդովյանի «Թատրոն օսմանիեն», որն, ըստ հեղինակի, «կաղնիկաղ ընթացք» ունի։ Դուրյանը կոչ է անում ամեն կերպ օգնել ու քաջալերել ազգային թատրոնի վերականգնմանը։

Դուրյանի թատերախաղերը նպաստել են հայ դրամատուրգիայի զարգացմանը։ Դուրյանը գրել է «Տարագիր Ի Սիպերիա» այլաբանական ողբերգությունը, «Թրքուհին», «Վարդ և Շուշան կամ Հովիվք Մասյաց» (1867 թ.) հովվերգական մելոդրաման, ապա՝ «Սև հողեր կամ Հետին գիշեր Արարատյան» (1868 թ.), «Արտաշես աշխարհակալ» (1869 թ.), «Անկումն Արշակունի հարստության» (1870 թ.), «Ասպատակությունք պարսկաց ի Հայս կամ Ավերումն Անի մայրաքաղաքին Բագրատունյաց» (1870 թ.) պատմական ողբերգությունները։ Անդրադարձել է հայոց պատմության այն անցքերին, երբ ժողովուրդն ազատագրական պայքարի է ելել օտար հրոսակների դեմ։

Ստեղծագործությունների թեմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նա 19-րդ դարի հայ առաջին գրողն է, որ պատմական անցյալը պատկերելիս արտահայտել է ժողովրդի բողոքն ու ատելությունը թագավորների ու նախարարների հանդեպ։

Հրաժարվելով պատմահայրենասիրական ողբերգության թեմայից՝ 1871 թվականին գրել է «Թատրոն կամ Թշվառներ» դրաման, Գ. Սունդուկյանից և Հ. Պարոնյանից անկախ հանգել արդիական թեմայի անհրաժեշտության գաղափարին։ Հասարակական կյանքում տեսնելով աղքատացում ու թշվառություն՝ ցույց է տվել դրանց բարոյական-հոգեկան ծանր հետևանքները։

Նորամուծություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դուրյանը հայ գրականության մեջ ստեղծել է ռոմանտիկական դրամային բնորոշ նմուշներ, հաղթահարել կլասիցիզմի կապանքներին ու պայմանականությունները։ Նրա դրամաները, բացառությամբ Տարագիր ի Սիպերիա և Թատրոն կամ Թշվառների, հեղինակի կենդանության օրոք բեմադրվել են Թանրոն Օսմանիեում և մեծ հաջողություն ունեցել։ Դուրյանը ժանրի ավանդական սկզբունքների հետևորդը չեղավ։ Նա համարձակորեն օգտվեց ստեղծագործական ազատությունից և էական նորամուծություններ կատարեց պատմական դրամայի գեղարվեստական կառուցվածքում։ Ի տարբերություն կլասիկական դրամայի՝ Դուրյանը չի հերոսականացնում հայոց պատմությունը։ Նրա պատմական դրամաները չեն ավարտվում հաղթանակի ցնծությամբ, նրա սյուժեները վերաբերում են հայոց պատմության ողբերգական իրադարձություններին։

Դուրյանը հետամուտ էր հայոց դժբախտության պատճառների հայտնաբերմանը և պատմության ճակատագրական հանգամանքների դիտակետից վերլուծում էր վերնախավերի ու պալատական միջավայրում տիրող բարքերը։ Դուրյանի կարծիքով չի կարող միաբան լինել մի ժողովուրդ, որի վերնախավը բարոյազուրկ է ու անձնասեր, քանի որ յուրաքանչյուր ազգի ուժը նրա միասնության մեջ է։ Միությաքմբ և քաջությամբ-միությունը, միությունն է ազգի մը զենքն ու կյանքը… Հայեր, երկնից երեսը հույս չփնտրեք, մեր հույսը թող ըլլա մեր սիրտը և մեր սուրը,- այս է «Սև հողեր» դրամայի գաղափարը։ Դուրյանի համոզմամաբ հայրենիքի հզորությունը ժողովրդի մեջ է, և հայրենասիրության իսկական կրողը ժողովուրդն է՝ հայրենի հող ու ջրի տերը։ Դուրյանը հայրենասիրությունը համարում է սուրբ գաղափար։ Ներկայացնելով հայոց պատմության անկումները՝ Դուրյանը չի հանգում հոռետեսկան եզրակացության։

Քնարերգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դուրյանի ընկալմամբ՝ բնության գեղեցկությունները կրավորական են, բնությունը ձգտում է նմանվել կույսի, ներշնչվում է նրանցից («Նե»«Զնե պաշտեմ»«Մանիշակ»«Ներա հետ»)։ Նա մերժված սիրո երգիչ է («Հծծյունք»«Սիրել»«Դրժել»), բայց անկարող է ապրել առանց սիրո։

«Լճակ»«Ի՜նճ կըսեն» բանաստեղծություններում դատապարտել է անտարբեր միջավայրը, բողոքել նրա անմարդկայնության դեմ։ Նրա քնարական հերոսը սիրում է կյանքը, սակայն աշխարհում «անապակ սեր», «ազատ օդ» և ազատություն չգտնելով, փարվում է գերեզմանին։ Մահվան և գերեզմանի գաղափարները Դուրյանի ստեղծագործության մեջ հանդես են գալիս որպես ներկայի դեմ բողոքի կրքոտ ու տառապալի արտահայտություններ («Հեծեծեմումք»)։ Այդ տառապանքը ողբերգական է դառնում նշանավոր «Տրտունջք»-ում։ Բանաստեղծը կարեկցում է բոլոր նրանց, ովքեր «վսեմ երազներ» ունեն, բայց որոնց բաժին էր ընկել «սև ճակատագիրը»։

Մարդու և կյանքի նկատմամբ ունեցած սերը ստիպում է բանաստեղծին ընդվզել Աստծու դեմ։ Դուրյանը մարդկության համար տենչում էր մի ուրիշ աշխարհ և երազում. «Ա՜հ, երբ պիտի ջնջվի աշխարհիս վրայեն թագը, փառքը և միայն եղբայրությունը իր մանիշակներովը մարդոնց ճակատը պիտի պճնե փոխանակ դափնիի…», «Ե՛րբ տիեզերք համեղբայրության վառարան մը պիտի ըլլա»։

Դուրյանը վերականգնեց միջնադարյան քնարերգության հետ պատմականորեն խզված կապը, հրաժարվեց կլասիցիզմից և նկարագրությունից։

Դուրյանից մեզ է հասել 39 բանաստեղծություն, որոնցից 26-ը գրված են 1871 թվականին։ Հայրենասիրական մի քանի երգերում («Վիշտք հայուն»«Իղճք առ Հայաստան»), նկարագրելով Հայաստանի ծանր վիճակը, Դուրյանը փրկության ելքը համարում էր լուսավորությունն ու միաբանությունը, կոչ էր անում դիմել ինքնապաշտպանության («Նոր սև օրեր»)։ Դուրյանի բանաստեղծությունների մեծ մասում քնարական հերոսը ինքը՝ հեղինակն է։

«Վիշտք հայուն»«Իղձք առ Հայաստան»«Երգ մարտին Վարդանանց»«Նվագ»«Նոր սև օրեր»«Իմ ցավը» բանաստեղծությունները ներծծված են ավերակված հայրենիքի և բռնադատված ժողովրդի ահավոր սարսուռներով։ Բանաստեղծը նույնանում է հայրենիքին և իր ցավը գիտակցում լոկ հայրենիքի գաղափարով։

Բնության և սիրո ներդաշնակության մասին է նրա «Ներա հետ» բանաստեղծությունը։ Սիրո փիլիսոփայությունը Դուրյանի պոեզիայում գեղարվեստական կատարյալ արտահայտություն է գտել «Սիրել» և «Դրժել» բանաստեղծություններում։

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Իմ հանգիստը

Եթե մոտի հողակույտիս,
Թուխ – մոխրագույն աչեր ներա
Թե չուխտ մարգրիտ թափին իմ վրա,
Չը ցավագնիր ոսկերոտիս.
Ա՛յս իմ հանգիստ.
Իմ լըռանիստ
Ա՛յս օթևան
Խաղաղության։

Իմ մահը

Եթէ տժգոյն մահու հրեշտակ
Անհուն ժպտով մ’իջնէ իմ դէմ…
Շոգիանան ցաւքս ու հոգիս,
Գիտցէ՛ք որ դեռ կենդանի եմ:

Եթէ սընարըս իմ տիպար
Մոմ մը վըտիտ ու մահադէմ
Ո՜հ, նըշուլէ ցուրտ ճառագայթ,
Գիտցէ՛ք որ դեռ կենդանի եմ:

Եթէ ճակտովս արտօսրազօծ
Զիս պատանի մէջ ցուրտ զերթ վէմ
Փաթթեն, դընեն սեւ դագաղը,
Գիտցէ՛ք որ դեռ կենդանի եմ:

Եթէ հընչէ տխուր կոչնակ,
Թրթռուն ծիղաղն մահու դժխեմ,
Դագաղս առնէ իր յամր քայլ,
Գիտցէ՛ք որ դեռ կենդանի եմ:

Եթէ մարդիկն այն մահերգակ,
Որք սեւ ունին եւ խոժոր դէմ՝
Համասըփռեն խունկ ու աղօթք,
Գիտցէ՛ք որ դեռ կենդանի եմ:

Եթ’ յարդարեն իմ հողակոյտ,
Եւ հեծեծմամբ ու սըգալէն
Իմ սիրելիքը բաժնըւին,
Գիտցէ՛ք որ դեռ կենդանի եմ:

Իսկ աննըշան եթէ մնայ
Երկրի մէկ խորշն հողակոյտն իմ,
Եւ յիշատակս ալ թառամի,
Ա՜հ, ա՛յն ատեն ես կը մեռնիմ։

Իմ ցավը

Սուրբ տենչերով լոկ ծարաված՝
Ցամաք գտնե՛լ աղբերքն յամայր,
Ցամքի՜լ ծաղիկ հասակի մեջ,
Ո՜հ, չէ այնչափ ցավ ինձ համար։

Ջերմ համբույրով մը դեռ չ՛այրած
Սա ցուրտ ճակատըս դալկահար
Հանգչեցունե՚լ հողե բարձին,
Ո՜հ, չէ՛ այնչափ ցավ ինձ համար։

Դեռ չը գրկած էակ – փունջ մը
Ժըպտե, գեղե, հուրե շաղյալ՝
Գրկե՚լ սա ցուրտ հողակույտը,
Ո՜հ, չ է՛ այնչափ ցավ ինձ համար։

Քաղցր երազով մհըղի մրափ մը
Չանդորրած գլուխս մըրկահար՝
Ննջել հողե վերմակի տակ,
Ո՜հ, չէ այնչափ ցավ ինձ համար։

Հագնի՚լ հյուղին մուր-անունը,
Ծըծե՚լ նորա մըրուր-օդն հար,
Միշտ ցավիլը միանգամայն,
Ո՚հ, չե անչափ ցավ ինձ համար:

Հեգ մարդկության մեկ ոստը գոս՝
Հայրենիք մը ունիմ թըշվառ,
Չ՚օգնած անոր՝ մեռնի՚լ աննշան,
Ո՜հ, ա՛յս, է սոսկ ցավ ինձ համար:

***
Ո՜հ, ի՞նչ ես դու, սե՞ր, երկնի հուր կամ ժըպի՞տ․․․
Չ՚ունի երկին աչացդ կայծերն ու կապուտ,
Վարդը չ՚ունի քու լանջդ ամբիծ, լուսափթիթ,
Չ՚ունի լուսինն վարդերն շիկնոտ այտերուդ։

Գիշերն երկնի կայծից, լուսնույն սխրադեմ,
Ցերեկն ալյաց, ծաղկանց ժպտիս․․․ մեկո՜ւն գեթ․․․
Իսկ քեզ համար ես արցունքով կ՚աղոթեմ,
Դու չ՚ես շնորհեր նայվածք մ՚ինձ հուր աչերեդ։

Արդյոք էա՞կ մ՚ես թե երկնի զըվարթուն,
Կը նախանձին փայլիդ վըրա վարդ, լուսնակ.
Ձայնիկդ ապշած լըսելով քաղցր ու թրթրուն`
Նոճերու մեջ կ՚սըգա լըռիկ լուսինյակ։

Ծնեի իցի՜վ թ՚հևացող հով մ՚անուշիկ,
Եվ գգվելով երազք ճակտիդ այդ անսուգ`
Տայի շունչըս շուրթերուդ մեջ ես հուշիկ,
Լոկ սրբելով` եթե շողար աչքդ արտսուք։

Պարտեզդ իցի՜վ թե փթթեի վարդ լացող,
Եվ երբ գայիր այգուն շաղին ժպտով պերճ՝
Գունովս ներկել այտերդ, թափել գոգդ իմ ցող,
Թոռմեի գիրգ ձեռքըդ տայի կյանքիս վերջ։

Բխեի ես իցի՜վ թ՚առու մը վըճիտ,
Եվ երբ հուշիկ նստած մոտ իմ եզերքին,
Ցոլանար իմ հայելվույն մեջ քու ժըպիտ՝
Պղտորելով կապույտ ալիքս՝ ցամքեին։

Ա՜հ, իցի՜վ թե լինեի ես ճառագայթ,
Շողշողայի դեմքիդ վըրա վայրիկ մի,
Խաբեի քեզ թ՚ես ավելի գեղազարդ,
Ի՚անուշաբույր մազերուդ մեջ մարեի։

Այլ ո՛չ, անգո՛ւթ, եթե տըվիր մեկուն սեր,
Իցի՜վ թ՚անոր գերեզմանին քարն լինիմ,
Եվ դու թոշնած գաս շնչե՜լ շուրջս․․․ արտասվե՜լ․․․
Քեզ հըպելու համար հարկ լոկ գոլ շիրիմ․․․

Լճակ

Ինչո՞ւ ապշած են, լըճա՚կ,
Ու չեն խայտար քու ալյակք,
Միթե հայլվույդ մեջ անձկավ
Գեղուհի մը նայեցավ։

Եվ կամ միթե կըղմայլի՞ն
Ալյակքդ երկնի կապույտին,
Եվ այն ամպոց լուսափթիթ,
Որք նըմանին փրփուրքիդ։

Մելամաղձոտ լըճա՚կդ իմ,
Քեզ հետ ըլլա՛նք մըտերիմ,
Սիրեմ քեզի պես ես ալ
Գրավվիլ, լըռել ու խոկալ։

Որքան ունիս դու ալի
Ճակատս այնքան խոկ ունի,
Որքան ունիս դու փրփուր՝
Սիրտս այնքան խոց ունի բյուր։

Այլ եթե գոգդ ալ թափին
Բույլքն աստեղաց երկնքին,
Նըմանիլ չես կրնար դուն
Հոգվույս՝ որ է բոց անհո ւն։

Հոդ աստղերը չեն մեռնիր,
Ծաղիկներն հոդ չեն թոռմիր,
Ամպերը չեն թրջեր հոդ,
Երբ խաղաղ եք դու եւ օդ,

Լըճա՚կ, դու ես թագուհիս,
Զի թ՝հովե մալ խորշոմիս,
Դարձյալ խորքիդ մեջ խըռով
Զ՝իս կը պահես դողդղալով։
Շատերը զիս մերժեցին,
«Քնար մ՝ունի սոսկ – ըսին».
Մին՝ «դողդոջ է, գույն չունի-
Մյուսն ալ ըսավ – կը մեռնի»։

Ոչ ոք ըսավ – հե՜գ տղա,
Արդյոք ինչո՞ւ կը մըխա,
Թերեւս ըլլա գեղանի,
Թե որ սիրեմ չը մեռնի»։

Ոչ ոք ըսավ – սա տըղին
Պատռե՚նք սիրտը տըրտմագին,
Նայինք ինչե՜ր գրված կան․․․
– Հոն հրդեհ կա, ոչ մատյան։

Հոն կա մոխի՜ր․․․ հիշատա՜կ․․․
Ալյակքդ հուզի՚ն թող, լըճա՚կ,
Զի քու խորքիդ մեջ անձկավ
Հուսահատ մը նայեցավ․․․

Առաջադրանքներ

1.Փոխիր ուրիշի ուղակի խոսքի շարադասությունը.

Առածն ասում է. <<Կան բաներ որ չես անի մինչև չսովորես,կան բաներ էլ, որ չես սովորի մինչև չանես>>:

<<Կան բաներ, որ չես անի մինչև չսովորես,կան բաներ էլ, որ չես սովորի մինչև չանես>>,- ասում է առածը :

< < Կան բաներ, որ չես անի մինչև չսովորես,- ասում է առածը, կան բաներ էլ, որ չես սովորի մինչև չանես>> :

Ավետիք Իսահակյանը գրել է. << Մայրենի լեզվի բառերը մենք զգում ենք,ապրում, իսկ օտար լեզվինը՝ հասկանում,սովորում,հիշում > > :

<< Մայրենի լեզվի բառերը մենք զգում ենք,ապրում, իսկ օտար լեզվինը՝ հասկանում,սովորում,հիշում >>,գրել է Ավետիք Իսահակյանը:

<< Մայրենի լեզվի բառերը մենք զգում ենք,ապրում,գրել է Ավետիք Իսահակյանը, իսկ օտար լեզվինը՝ հասկանում,սովորում,հիշում >>:

<< Հայրի՛կ դո՜ւ ինձ հետևում ես >>,- մտքում հարցնում էր Անահիտը:

Անահիտը մտքում հարցնում էր, << Հայրի՛կ դո՜ւ ինձ հետևում ես >> :

<< Հայրի՛կ,մտքում հարցնում էր Անահիտը, դո՜ւ ինձ հետևում ես >> :

– Նայեցե՛ք, ասաց սպարապետը,-տեսե՛ք ինչ երկիր է տվել Աստված հային:

-Սպարապետը ասաց,-նայեցե՛ք,-տեսե՛ք ինչ երկիր է տվել Աստված հային:

-Նայեցե՛ք,-տեսեք ինչ երկիր է տվել Աստված հային,-ասաց սպարապետը:

ՍԻՆՈՒՍ ԵՒ ԿՈՍԻՆՈՒՍ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԻ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ԳՐԱՖԻԿՆԵՐ

Sin

y=sinx ֆունկցիայի հատկությունները

Դիտարկենք y=sinx ֆունկցիան, որի արժեքը x կետում հավասար է x ռադիան անկյան սինուսին:

1. y=sinx ֆունկցիայի որոշման տիրույթն ամբողջ թվային առանցքն է՝ D(sinx)=R:

2. y=sinx ֆունկցիայի արժեքների բազմությունը [−1;1] հատվածն է:

3. y=sinx ֆունկցիան պարբերական է T=2π պարբերությամբ: 

4. y=sinx ֆունկցիան կենտ է:

5. sinx=0, երբ x=πn,n∈Z: 

6. y=sinx ֆունկցիայի մեծագույն արժեքը 1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=π2+2πn,n∈Z կետերում: 

7. y=sinx ֆունկցիայի փոքրագույն արժեքը −1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=−π2+2πn,n∈Z կետերում:

8. y=sinx ֆունկցիան դրական է (2πn;π+2πn) արգումենտների համար, և բացասական է (π+2πn;2π+2πn) արգումենտների համար, որտեղ n∈Z:

9. y=sinx ֆունկցիան աճում է [−π2+2πn;π2+2πn] հատվածներում և նվազում է [π2+2πn;3π2+2πn] հատվածներում, որտեղ n∈Z:

Հաշվի առնելով թվարկված հատկությունները, կառուցում ենք y=sinx ֆունկցիայի գրաֆիկը՝

Cos

y=cosx ֆունկցիայի հատկությունները

Դիտարկենք y=cosx ֆունկցիան, որի արժեքը x կետում հավասար է x ռադիան անկյան կոսինուսին:

1. y=cosx ֆունկցիայի որոշման տիրույթը ամբողջ թվային առանցքն է՝ D(cosx)=R:

2. y=cosx ֆունկցիայի արժեքների բազմությունը [−1;1] հատվածն է:

3. y=cosx ֆունկցիան պարբերական է T=2π պարբերությամբ: 

4. y=cosx ֆունկցիան զույգ է:

5. cosx=0, երբ x=π2+πn,n∈Z: 

6. y=cosx ֆունկցիայի մեծագույն արժեքը 1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=2πn,n∈Z կետերում:

7. y=cosx ֆունկցիայի փոքրագույն արժեքը −1-ն է, որը ֆունկցիան ընդունում է x=π+2πn,n∈Z կետերում:

8. y=cosx ֆունկցիան դրական է (−π2+2πn;π2+2πn) արգումենտների համար, և բացասական է (π2+2πn;3π2+2πn) արգումենտների համար, որտեղ n∈Z:

9. y=cosx ֆունկցիան աճում է [−π+2πn;2πn] հատվածներում և ֆունկցիան նվազում է [2πn;π+2πn] հատվածներում, որտեղ n∈Z:

Հաշվի առնելով թվարկված հատկությունները, կառուցում ենք y=cosx ֆունկցիայի գրաֆիկը՝

Համաձայն բերման բանաձևի՝ cosx=sin(π2+x):

Հետևաբար, y=cosx ֆունկցիայի գրաֆիկը ստացվում է y=sinx ֆունկցիայի գրաֆիկը π2 միավորով դեպի ձախ տեղաշարժի միջոցով: